چاپ سربی

این نوع چاپ که به آن چاپ حروفی و چاپ برجسته نیز می‌گویند، از کنار هم نهادن حروف سربی و منعکس ساختن آن بر کاغذ به‌وجود می‌آید. در آغاز ورود فن چاپ به ایران، چاپ سربی را، به اعتبار واژه لاتینی آن، تیپوگرافی  می‌نامیدند. در کتاب معرفه‌البدایع فی‌الفنون و الصنایع چاپ 1324 ق. تیپوگرافی چنین توصیف شده است: "حروفات چاپ را تیپ نامیده و چون عمل چاپ حکم کتابت را دارد لهذا چاپخانه را ]محل [تیپوگرافی (یعنی با تیپ نوشتن) و کارگران را تیپوگراف می‌نامند یعنی حروف‌چین...". نخستین گام اساسی در پیشرفت فن چاپ، اختراع چاپ با حروف  متحرک فلزی بود که گوتنبرگ آلمانی در سال 1450 م.، صنعت چاپ را از شکل متداول چوبی به‌صورت سربی درآورد. "نخستین کتاب عربی که در جهان چاپ شد قانون ابن‌ماسویه، پزشک معروف ایرانی، در 876 ق./ 1471 م. و کلیات ابن‌سینا در 889 ق./ 1484 م. در شهر ونیز ایتالیا بوده است.

نخستین متن فارسی چاپ‌شده در جهان، کتاب مقدس تورات است که به چهار زبان و به خط عبری در سال 953 ق. در استانبول انجام شد. اولین کتابی که به خط فارسی در جهان منتشر گردید کتاب سیرت مسیح است که در سال 1094 ق./ 1639 م. در شهر لیدن هلند طبع شده است (:8 23). ظاهراً قدیمی‌ترین کتاب‌هایی که به زبان فارسی در جهان به طبع رسیده دو کتاب به نام‌های داستان مسیح و داستان سن پیدرو است که هر دو با ترجمه لاتینی در 1094 ق./ 1639 م. در شهر لیدن طبع شده است.
در اواسط قرن 11 ق.، در عهد صفویه، گروهی از بازرگانان ایرانی، که از ارامنه اصفهان و ساکن آمستردام بودند، ابتدا حروف زبان ارمنی را تهیه و سپس چاپخانه‌ای را خریداری و وارد جلفای اصفهان کردند. در سفرنامه تاورنیه آمده است که یکی از ارامنه جلفا که یعقوب ژان نام داشت و نجّار بود در 1051 ق./1641 م. چاپخانه‌ای از اروپا خریداری و وارد جلفا کرد که بعضی از دعاها و رسائل و اوراد مذهبی با این دستگاه به‌چاپ رسیده است. پیش از ورود این مطبعه، کتابی در جلفای اصفهان با عنوان حیات اجداد روحانی توسط خاچاطور، خلیفه وقت ارامنه در کلیسای وانک جلفای اصفهان، به‌چاپ رسیده است.
نخستین مطبعه سربی در ایران که اقدام به چاپ کتاب با حروف الفبای فارسی و عربی کرد به‌دستور عباس میرزا نایب‌السلطنه و به همّت میرزا زین‌العابدین تبریزی در تبریز دایر شد. رساله جهادیه تألیف میرزا نایب‌السلطنه عیسی قائم‌مقام به‌عنوان نخستین کتاب چاپ سربی، در سال 1233ق. به استادی محمدعلی بن حاجی محمدحسین آشتیانی از شاگردان میرزا زین‌العابدین در مطبعه تبریز به‌چاپ رسیده است.
رساله دیگری به نام فتح‌نامه تألیف میرزا ابوالقاسم قائم مقام ثانی (فرزند قائم مقام اول) در همان سال، در مطبعه سربی تبریز به چاپ رسید. این رساله درباره شرح فتوحات عباس میرزا و عهدنامه گلستان (16 ذیقعده 1228 ق./ 12 اکتبر 1813 م.) است.
هوتم شیندلر که در سال 1879م. مأمور شد میان تهران و مشهد ارتباط تلگرافی برقرار کند، نسبت به سایر مسائل نیز توجه خاصی داشت؛ از جمله، کتابی درباره مطبعه‌های ایران و کتب چاپ‌شده در فاصله سال‌های 1233 تا 1260 ق. نوشته که در بخش تیپوگرافی آن می‌گوید که در سال 1233 ق. شخصی به نام زین‌العابدین تبریزی تحت حمایت عباس میرزا نایب‌السلطنه مطبعه کوچکی را راه‌اندازی کرد. کتابی به نام فتح‌نامه در آن چاپ شد، و این کتاب نخستین کتابی بود که در ایران به حروف عربی طبع می‌شد. مجتبی مینوی می‌گوید: "نمی‌دانم که رساله جهادیه همان فتح‌نامه است یا کتاب دیگری می‌باشد" .
در سال 1240 ق. میرزا زین‌العابدین، که در کار خود خبره و شهره بود، به امر فتحعلی شاه به تهران فراخوانده شد تا، به‌کمک منوچهر خان معتمدالدوله، اولین چاپخانه سربی دارالخلافه طهران را راه‌اندازی کند. در انتهای کتاب مآثرالسلطانیه چاپ سربی سال 1241 ق. اشاره به میرزا زین‌العابدین شده است که در دارالخلافه طهران مشغول انطباع بوده است. نخستین کتابی که در مطبعه طهران به طبع رسید حیاه‌القلوب محمد باقر مجلسی در سال 1240 ق. /1824 م بود.
اصفهان، بعد از تبریز و طهران، سومین شهری بود که در زمان حکومت منوچهرخان معتمدالدوله صاحب مطبعه سربی شد. بر طبق کتب موجود، اولین کتابی که در اصفهان چاپ سربی شده رساله حسینیه ترجمه ملاّ ابراهیم گرگین استرآبادی به سال 1246 ق. بوده است.
فعالیت چاپخانه‌های تبریز، طهران، و اصفهان که با اولین کتاب چاپی در سال 1233 ق. در دارالسلطنه تبریز شروع شده بود، با طبع آخرین کتب چاپی سال 1269 ق. چون طوفان‌البکا از محمد ابراهیم‌بن محمد باقر جوهری در دارالخلافه طهران به پایان رسید. پس از آن، کتاب‌های چاپ سربی جای خود را به کتاب‌های چاپ سنگی* سپرد. از مهم‌ترین عوامل توقف چاپ سربی می‌توان علاقه و توجه مردم ایران را به هنر خوشنویسی و خطاطی دانست. ادوارد یاکوب پولاک، معلم طب دارالفنون، که پس از مرگ کلوکه در سال 1272 ق. طبیب مخصوص شاه شده بود در سفرنامه خود می‌گوید: "مطبعه یا باسمه در آغاز این قرن توسط عباس میرزا نایب‌السلطنه به تبریز وارد شد؛ منتها حروف مطبعه به مذاق ایرانی‌ها خوش نمی‌آید، زیرا این حروف در خط مستقیم قرار نمی‌گیرند و گاه بالا و گاه پایین خط مستقیم واقع می‌شوند. به همین دلیل هم هست که یک انجیل فارسی که به‌صورت عالی در اروپا به طبع رسیده است نظرشان را نمی‌گیرد و آن را نازیبا می‌شمارند. به همین دلیل، کتب اندکی به این صورت طبع شده ولی لیتوگرافی یا چاپ سنگی در عوض نضج بیشتری گرفت" (193:2).
از عوامل دیگر توقف چاپ سربی، می‌توان دشواری کار، بروز اغلاط فراوان چاپی، خراب شدن دستگاه‌ها، و عدم امکان تعمیر آنها را ذکر کرد و اینکه حروف سربی را می‌بایست از فرنگ می‌خریدند و احتیاج به ارز خارجی داشت، ولی سنگ مرمر، که در چاپ سنگی مصرف داشت، از ایران تهیه می‌شد.
پس از برچیده شدن چاپخانه‌های سربی و رواج چاپ سنگی، 22 سال طول کشید تا بار دیگر چاپ سربی در ایران رواج یافت. در سال 1290 ق.، ناصرالدین شاه، در سفر خود به فرنگ، از استانبول یک دستگاه چاپ سربی با حروف عربی و لاتینی خرید و راهی طهران کرد.  ولی "در طهران اهمال شده و در بوته تعویق ماند" (:3 14). و "تا بازگشت ناصرالدین شاه از سفر اول اروپا، کسی درصدد احیای صنعت چاپ سربی برنیامد. چاپخانه سربی جدید عهد ناصری را هم که برای چاپ روزنامه ایران آورده بودند به‌زودی شکست و از کار افتاد ..." (:6 210). چاپخانه سربی دیگری در حدود سال 1296 ق. در طهران دایر و پس از مدتی تعطیل شد و آخرین بار در حدود سال 1314 ق. چاپخانه سربی در تهران تأسیس گردید و دنباله آن تا امروز ادامه یافت (209:5).
به‌طور کلی، نظر مورخان آن است که دستگاه‌ها عمدتاً خراب بوده و اطلاع مشخصی از آنچه در همین دوره به چاپ سربی منتشر شده باشد ارائه نشده است، حال آنکه ارائه نمونه‌ای از کتب چاپی موجود، بعضی از این اطلاعات را نشان می‌دهد؛ از جمله کتب چاپ سربی عبارتند از :روزنامه سفر فرنگستان ناصرالدین شاه، چاپ 1291 ق. در دارالطباعه دولتی طهران؛ کتاب الفاظ متشابهه متداوله در زبان فرانسه محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، چاپ 1300 ق. در دارالطباعه خاصه همایونی؛ کتاب مقالات علمی و سیاسی محمد نصیر فرصت شیرازی، چاپ 1305 ق. در مطبعه خورشید طهران؛ و کتاب تفاحیه اثر ارسطو ترجمه بابا افضل کاشانی، چاپ 1311 ق. که در مطبعه خورشید به چاپ سربی در آمده است. بدین ترتیب، تاریخ کتاب‌های چاپ سربی نشان می‌دهد که قبل از تاریخ 1314 ق.، دستگاه‌های ماشین چاپ سربی دولتی و غیردولتی پیش از فعال شدن و استمرار کار چاپ مشغول فعالیت و طبع کتب بوده‌اند.

 
منابع:
1. افشار، ایرج. "کتاب‌های چاپ قدیم در ایران و چاپ کتاب‌های فارسی در جهان". هنر و مردم، 49 (آبان 1345)
2. پولاک، ادوارد یاکوب. ایران و ایرانیان. ترجمه کیکاوس جهانداری. تهران: خوارزمی، 1368؛
3 ."چاپخانه و روزنامه در ایران". کاوه. دوره دوم، 5 (28 آذر 1290)
4. دوشوز، لسون. "معرفه‌البدایع فی الفنون و الصنایع". ترجمه عیسی طبیب. تهران: مطبعه شاهنشاهی، 1324؛
 5. محبوبی اردکانی، حسین. تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. تهران: انجمن دانشجویان دانشگاه تهران، 1354؛
 6. محیط طباطبایی، محمد. "اول چاپ سربی و سپس سنگی". راهنمای کتاب. س. نوزدهم، 1-3 (فروردین ـ خرداد 1355): 208-210؛
 7. مینوی، مجتبی. "اولین کاروان معرفت". یغما. س. هشتم،