تمدن بین النهرین

اکثر تاریخ نویسان و باستان شناسان عقیده دارند که بین النهرین محل پیدایش تمدن بوده است . وجود رودخانه پر آب ، آنرا مهد مهمترین تمدنهای رودخانه ای ساخت و موقعیت ارتباطی بسیار مناسب آن ، موجب تماس با سرزمین های دیگر و در نتیجه پیشرفت و انتشار تمدن گردید . چنانچه بعضی از علوم و از همه مهمتر احتملا پیدایش خط از بین النهرین باستان می باشد . نخستین شهر های مهم تاریخ نیز در همین سرزمین بوجود آمدند و بدنبال خود قواعد زندگی مدنی را پدید آوردند . برتری محسوس تمدن بین النهرین باستان ، آن سرزمین را کانون توجه اقوام همجوارش ساخته بود و از این رو رفت و آمد اقوام و درگیری میان آنان ، اگر چه از یک سو موجب پر تلاطم شدن تاریخ آن گردید از سوی دیگر موجب تنوع و توسعه فرهنگ نیز می شد . در پی این تاریخ پر فراز و نشیب در حالیکه بیش از 3000 سال از حیات تمدنی بین النهرین باستان می گذشت در حدود 500 ق . م حیات سیاسی آن به پایان رسید و جزئی از تاریخ ایران باستان گردید .
 

بین النهرین
رودهای دجله و فرات هر دو از کوهای پر برف مشرق آسیای صغیر سر چشمه می گیرند . این دو رود پس از پیچ و خم های فراوان به سمت جنوب جریان یافته و با پیمودن صدها کیلومتر به خلیج فارس وارد می شوند . این دو رود بسیار پر آب و بزرگ هستند . بخصوص در فصل بهار که برفهای نواحی کوهستانی آسیای صغیر آب می شوند ، آب آنها بسیار زیاد می شود که معمولا منجر به طغیان و سیلاب رود می گردد . جز نواحی علیای دجله و فرات ، بقیه مسیر آنها در دشت وسیعی جریان دارد که بین النهرین نامیده می شود و به معنای میان دو رود است .
  تاریخ سیاسی بین النهرین
جنوب بین النهرین را سومر می نامیده اند . کشفیات باستان شناسان نشان می دهد که سومر از هزاران سال پیش ساکنانی داشته که کم کم فنون بهره برداری از آب رودخانه را فرا گرفته بودند . در حدود 5000 سال پیش مردمی به این سرزمین مهاجرت کردند که سومری نامیده می شوند . در مورد نژاد سومریان و اینکه ابتدا در کجا زندگی می کرده اند اطلاع دقیقی در دست نیست . طبق افسانه های سومری ، آنها از طریق دریا یعنی خلیج فارس به سومر وارد شده اند .
سومری ها با تسلط بر جنوب بین النهرین و با استفاده از تجارب ساکنان قدیمی آن سرزمین شیوه خشککردن باتلاقها ، حفر نهرها و کشاورزی را فرا گرفتن و بتدریج شهرهای بزرگ و آباد ایجاد کردند . شهرهای متعددی و بزرگ سومری نشان دهنده کشاورزی پر رونق سومریان و نیز تجارت گسترده آنان با سرزمین های اطراف می باشد .
شهر های سومر هر یک دارای دولتی مستقل بودند و از یک حکومت مرکزی اطاعت نمی کردند . هر شهر علاوه بر زمیبنهای زراعی ، شبکه آبیاری و دولت ، دارای یک معبد نیز بود . این معبد که به شکل ساختمانی پلکانی بود زیگورات نام داشت . معبد توسط شخصی به نام انسی اداره می شد . انسی علاوه بر مقام مذهبی ، فرمانروایی شهر را نیز بر عهده داشت
 سومریان تاریخ خود را به دو دوره قبل از طوفان و بعد از طوفان تقسیم می کردند . نخستین شهر مهم آمنان اریدو نام داشت . در سال 4000 سال پیش اریدو شهری مهم بوده است . اما 3000 سال پیش شهر اور اهمیت بسیار یافت و طولی نکشید که شهر دیگری بنام نیپور شهرت بسیار یافت زیرا دارای معبد بسیار مهمی بود . هر یک از این شهرهاو شهرهای دیگر سومر ی برای مدتی توانستند قدرت خود را گسترش دهند و بر تمام یا قسمتی از آن سرزمین حاکم گردند . در نتیجه این جنگها دولت سومری را ضعیف کرد و سرانجام استقلال خود را در برابر اقوام که سرزمینشان را مورد حمله قرار داده بودند از دست دادند .

  اکد
در اواسط هزاره سوم قبل از میلاد  گروهی از اقوام سامی از صحرا به شمال سرزمین سومر وارد شدند و آنجا را تصرف کردند . این گروه از اقوام سامی اکدی نامیده می شدند . و بتریج صاحب دواتی نیرومند شدند که به دولت اکد معروف شده است .
کسی که دولت اکد را قدرتمند ساخت سارگن نام داشت . او با استفاده از جنگهای سومر توانست بر آن سرزمین غلبه کند و حتی سرزمین های مغرب بین النهرین تا سواحل مدیترانه را تصرف نماید . تا قرن 22 ق . م اکدی ها تا آن اندازه جذب فرهنگ سومری شده بودند که دیگر جزو سومریان محسوب می شدند . در نتیجه در این قرن سومریان بار دیگر فرصت یافتند که استقلال شهرهای خود را احیا نمایند . اما هجوم اقوام گوتی که در کوهستان زاگرس زندگی می کردند مانع از این امر شد و برای مدتی سومر دچار ویرانی و نابسامانی گردید .
پس از تهاجم گوتی ها ، سومریان برای مدتی به رهبری فرمانروایان شهر اور استقلال خود ار باز یافتند اما هجوم همسایه شرقی آنها یعنی دئلت ایلام که قلمرو آن در دشت خوزستان قرار داشت ضربه سختی بر سومر وارد ساخت . بدنبال آن حمله دسته جدیدی از اقوام صحرانشین در 2000 ق . م برای همیشه به حیات سیاسی سومر خاتمه داد .

  بابل
مهاجماین که 2000 ق . م به سومر وارد شدند دسته ای از اقوام سامی بودند که آموری نام داشتند . آنان پس از تصرف سومر دولتی بوجود آوردند که به دولت بابل معروف شده است . زیرا پایتخت این دولت شهر بابل بود . بابلی ها با استفاده از دستاوردهای تمدن سومری دولت نیرومندی ساختند و تمامی ساکنان را به اطاعت خود در آوردند .
اوج قدرت دولت بابل در زمتان پادشاه معروف آن حمورابی بود . حورابی در قرن 18 ق . م حکومت می کرد و علاوه بر بین النهرین بعضی از نواحی اطراف آن را نیز در تصرف داشت . پایتخت او شهر بابل نیز بزرگ و آباد بود . بیشتر شهرت حمورابی به خاطر مجموعه قوانین و دستوراتی است که بدستور او بر سنگ استوانه ای شکلی نوشته شده و در مرکز شهر قرار داشته است تا همگان از آن مطلع شوند . این سنگ نوشته قدیمی ترین قانون مدون کشف شده بشمار می رود . مجموعه قوانین حمورابی درباره حقوق مالک ، پدر ، وظایف فرزندان و امثال آنها می باشد .
پس از حمورابی جانشینان او برای مدتی قدرت و قلمرو دولت بابل را حفظ کردند اما آنان به سختی موفق به انجام این کار شدند . هجوم اقوام مختلف از اطراف فرصت لازم برای تقویت دولت را بوجود نمی آورد . در قرن 16 ق . م قومی بنام هیتی از سمت شمال بابل را مورد تهاجم قرار داد . در همان قرن هجوم قوم کاسی که در کوهستانهای زاگرس بسر می بردند ، مقاومت دولت بابل را در هم شکست . کاسی ها بین النهرین را تاراج و تخریب نمودند و اگر چه نتوانستند تسلط خود را بر آن سرزمین حفظ کنند لیکن پس از آنان دولت مهاجمی به نام میتانی ضربات سخت تری بر بابل وارد ساخت  . در چنین شرایطی دولت بابل قسمت های وسیعی از بین النهرین را از دست داد و سرانجام قلمرو آن محدود به نواحی جنوبی و ساحلی بین النهرین گردید . پس از آن دولت بابل تبدیل به دولتی کوچک و کم اهمیت گشت و شهر بابل بارها دستخوش هجوم و غارت شد در شرایطی که دولت بابل آخرین روزهای خود را می گذراند دسته ای از اقوام سامی بنام آشوریان از سمت صحرا به شمال بین النهرین وارد شدند و بنیان دولت جدیدی را نهادند .
 
 آشور
آشوریان از جمله اقوامی سامی نژادی بودند که در هزاره دوم قبل از میلاد به بین النهرین وارد شدند . نام این قوم برگرفته از نام آشور رب النوع مورد پرستش آنان بود . از خصایص آشور جنگجویی و جنگ طلبیبود و آشوریان از ابتدا بنیان دولت خویش را بر کشور گشایی قرار دادند . دولت آشور که با غلبه بر مدعیان و تصرف بین النهرین قدرت گرفته بود ، ادامه فتوحات را اساس کار خود قرار داد . لذا از قرن 12 ق . م . که آغاز قدرت یافتن آشوریان است ، آنان را مدام در حال جنگ با همسایگان ، فتح سرزمی ها ، غارت شهرها و به اسارت بردن مردمان می بینیم . نوشته ها و تصویرهایی که از آشوریان باقی مانده است در بردارنده مطالب فروانی در مورد این جنگ ها می باشد .
در قرن نهم قبل از میلاد شالمانسار سوم قلمرو آشور را تا سواحل مدیترانه گسترش داد و در قرن هشتم قبل از میلاد پادشاهان آشور ، بابل ، ایلام و نواحی کوهستانی شمال قلمرو خود در آسیای صغیر و زاگرس را عرصه تاخت و تاز ساختند . آشور بانی پال پادشاه معروف آشور نیز در قرن هفتم مصر را فتح کرد و بر شدت حمله به سرزمینهای اطراف آشور افزود .
رونق و شکوه دولت آشور که با افکندن بیم و هراس در همگان بر پایید سرانجام همسایگاه زخم خورده آشور با یکدیگر دست اتحاد داده و برای نابودی آن مصمم گشتند . این امر در سال 612 ق . م با اتحاد دولت ماد که در ایران تاسیس شده بود و دولت کلده که در جنوب بین النهرین بوجود آمده بود صورت گرفت . نینوا پس از جنگی خونین تصرف شد و پادشاه آشور به قتل رسید .

  کلده
دلت کلده بوسیله اقوام کلدانی تاسیس شد . کلدانیها از جمله اقوامی سامی بودند که در اواخر هزاره دوم ق . م به جنوب بین النهرین وارد شدند . کلدانی ها روزگاری را به تمکین از آشوریان گذراندند و سپس توانستند دولتی بنام کلده بوجود آورند . آنان شهر قدیمی بابل را از نو ساختند و پایتخت خویش قرار دادند . به همین جهت دولت کلده را دولت بابل نوین نیز می نامند .
دولت کلده در ابتدا با کمک مادها و سپس با حمایت دولت مصر ، آشور را از میان برداشت و بدین ترتیب سراسر بین النهرین به تصرف کلده در آمد و سرانجام تا سواحل شرقی مدیترانه نیز به زیر سلطه آن دولت رفت .
از معروف ترین پادشاهان بابل نوین بخت النصر است . او تهاجم بابل نوین علیه آشور را رهبری کرد و قلمرو آن دولت را تا سواحل مدیترانه گسترش داد . پس از بخت النصر دولت کلده دچار آشوب و اختلاف شده بود . نابسامانی اجتماعی و نارضایتی عمومی نیز باعث آشفتگی هر چه بیشتر امور گردید . در چنین شرایطی دولت کلده برای توفیق یافتن در اختلافات خود با دولت ماد ، با کوروش پادشاه پارس بر ضد دولت ماد متحد شد . نتیجه امر سرنگونی دولت ماد بدست پارسیان بود لیکن پس از چندی دامنه فتوحات کوروش به بابل نیز رسید .
او در سال 539 ق . م بابل را گشود و بدین ترتیب با سقوط آخرین دولت از تمدن بین النهرین باستان حیات آن نیز برای همیشه به پایان رسید و جزیی از قلمرو هخامنشیان گردید .
 
خط
سومریان نخستین قومی بودند که موفق به اختراع خط شدند . خط سومریان ، خط میخی بود . پیدایش خط در میان سومریان به دلیل رشد و رونق زندگی شهری و گسترش تجارت بود . دیگر اقوامی که پس از سومریان بر بین النهرین حکومت کردند و نیز اقوامی که همسایگی آن سرزمین قرار داشتند . خط سومریان را اقتباس کردند و مطابق با زبان خود در آن تغیراتی بوجود آوردند . خط بابلیها و آشوریها بدین ترتیب بوجود آمد . خط میخی سومری دارای 600 علامت بود و با وسیله ای نوک تیز بر لوح گلی نقش می شد . خط میخی سومری در نزد اقوام بعدی ساده تر و آسان تر گردید
«بین النهرین »، سرزمین کهن سالی که شمال آن را آشور وجنوب آن را بابل تشکیل می داد، هنوز هم برای عده زیادی قلمروی ناشناخته است. البته بعضی جنبه های آن از طریق تورات به خوبی شناخته شده است: شکوه نینوا و بابل، سرشت خون آشام جنگجویان آشوری، قدرت جادویی پیشگویان بابلی ، تجار ثروتمند ونیرومند، وشیوه زندگی پرزرق وبرق وشهوانی . شخصیت هایی از قبیل حمورابی، نبوکد نصر، تیگلات ـ پیلستر، آشور نانیپال و سناخریب به عنوان افرادی نیرومند یاد شده اند. نقوش برجسته موجود در موزه بریتانیا و موزه لوور ، از شکوه، نظم و اقتدار حکایت می کنند… بیشتر مطالبی که درباره این تمدن های باستانی می دانیم، چیزهایی است که کسانی که درآن روزگاران دور می زیسته اند می خواسته اند به مامنتقل سازند. این کار آنها نوعی تبلیغ در مقیاس عظیم است »
جالب اینکه شروع دانایی ها ودریافت های ما از تمدن های بین النهرین وتمدن هایی چون «ایران باستان» نیز به رهیافت های اروپایی ها برمی گردد وهمانها نیز بوده اند که با رمزگشایی از علایم و حروف دست آمده ونسخه برداری و بازخوانی چندین وچندباره آنها، موفق به خوانش خطی گوه ای شکل ( خطی که «میخی» نام نهادند) شدند، که کلید ورود به آن «تبلیغ در مقیاس عظیم » بوده وهست: «… نخستین کسی که ترجمه ای قانع کننده از یک کتیبه فارسی باستان به دست داد، یک انگلیسی به نام هنری کرسویک راولینسون بود، که درسال ۱۸۳۸ این کشف خود را به صورت مقاله ای در انجمن آسیایی سلطنتی لندن قرائت کرد»
بین النهرین نه تنها از لحاظ اسطوره شناختی سنت ها و سرچشمه های ادبی ومصنوعات هنری (بویژه نقش برجسته ها) ، که از حیث جنبه های دینی نیز اهمیت یافته است. بطوری که همین جنبه ها دینی، قبل از هرعامل زیبایی شناسیکی ، باعث جذب مردم اروپا و بویژه علمای الهیات اروپایی به دستاوردهای باستان شناسان بین النهرین درقرن نوزدهم شد. داستان این تمایل فراگیر واین علاقه مندی همه گیر به ترجمه دقیق کتیبه های بین النهرین باز می گشد که نشان می داد، «کتاب مقدس [عهد قدیم ] کهن ترین کتاب موجود در جهان نیست، بلکه پیش از آن و در دوره هایی بسیار کهن تر آثاری مکتوب پدید آمده است ».
از اینجا می توان دید که برای مدتی طولانی علت اصلی علاقمندی به متون بین النهرینی ، ارتباط آنها با متون مقدس بود. در سراسر قرن نوزدهم، مسأله اصالت کتاب مقدس بود. درمیانه قرن نوزدهم، هنگامی که پیشرفت علمی به رقابت با باورهای مذهبی برخاست، این دل مشغولی نیز اهمیت بیشتری یافت».
شکوه وعظمت تمدن بین النهرین اما، فقط در کتیبه های شاعرانه و تخیلی آن وخرد جاودانه خردمندان آن سرزمین کهن خلاصه نمی شود، بلکه در بسیاری موارد، در تجسم خلاق وبی نظیر اشیا وابزار کاربردی وبیشتر تزیینی و تشریفاتی هنرمندان گمنام آن تمدن چندین هزارساله نمود می یابد. نقش برجسته هایی از جنس گل رس و کنده کاری هایی از جنس مس ومفرغ وبرنز و سنگ وسفالینه هایی که قدمت آنها به ۷هزار سال قبل از میلاد باز می گردد، همه وهمه از همان تجسم خلاق سخن می گویند. دراین میان تنها کافی است اشاره ای به مهرهای استوانه ای بکنم، که از نقطه نظر مجسمه سازی امروز هم ، پدیده ای خاص وجالب است. این مهرهای کوچک که در اندازه هایی بسیار ظریف وکوچک (یکی دوبند انگشت) ساخته شده اند، قبل از هرچیز بخاطر تجسم دقیق ودرست فضاهای مثبت ومنفی است که اهمیت می یابند. این مهرهای مستدیر، که همگی بازگوکننده بخشی از ذهن وزندگی مردم آن روزگار هستند و از آیین ها والهه گان و… روایت می کنند، به شکل مقعر کار شده اند وبازگردان محدب آنها روی سطحی گلی یا مومی ظرافت هاشان را دوچندان آشکار می کند و جالب اینکه درآخرین کاتالوگ حراجی «کریستیز » لندن، قیمت پایه هرکدام ازاین مهرهای سنگی ۸۰هزار دلار ذکر شده است. مهرهایی که تعداد زیادی از آنها را موزه بریتانیا وموزه لوور نگهداری می کنند وتعداد زیادی هم در موزه ایران باستان یافت می شود وشاید بیشتر ازهمه این تعداد مذکور هنوز زیر خروارها خاک ـ درعراق ـ خوابیده باشند.
هنوز بین النهرین ناگفته های زیادی برای باستان شناسان دارد هنوز خیلی چیزها درباره این تمدن کهن ناشناخته مانده است وتقریباً در دهه های اخیر بخاطر نوع حکومتی که عراق داشته وبی اقبالی معرفت عمومی دراین کشور اجازه نداده ، که پرده از رازها ورمزهای مکنون ومکتوم آن برداشته شود. کتیبه هایی که تاکنون جسته وگریخته از این تمدن به دست آمده، روشنگر واقعیت های بسیار شگفتی است که بطور جدی زندگی باستان را روبروی مدنیت امروزی ومدرن قرار می دهد وامکان بسیاری از مقایسه ها ومکاشفه ها را ایجاد می کند. از طرفی به ما کمک می کند تا زمینه های دیالوگ بین تمدن های کهن را با رویکردی «در زمانی» و تاریخی بهتر ببینیم وبشناسیم . گفت وگویی که امکان آن در دوران معاصر وباتوجه به مؤلفه های مختلف فرهنگی واجتماعی کشورها تقریباً ناممکن است.

تمدن بین النهرین بویژه برای ما ایرانی ها از اهمیت بالا و والایی برخوردار است ونمی توان از تأثیرات آن برهنر ایران گذشت. این را بیش از هرچیزی یافته های باستان شناختی ـ تا اینجا ـ به ما می گوید. مگر اینکه بعدها و در کشف وکاوشهای دیگر خلاف آن ثابت شود. از خویشاوندی تمدن های ایران باستان وبین النهرین گذشته، یافته های بیشتر ، بویژه مکتوبات به دست آمده نشان می دهد، که سرچشمه بسیاری از اسطوره های «یونانیان وملل سامی » نیز همان اسطوره های بین النهرین بوده اند وهمین به موضوع مورد بحث ما شعاعی جهانی می بخشد. شعاعی که خود از پرتوهای کوچک به وجود آمده است :
«درواقع بیشتر اطلاعاتی که به دست ما رسیده، محصول کشف کتابخانه های سلطنتی دراین شهر [ نینوا] بوده است که بعضی از آنها در بهترین شرایط حفظ شده اند، اما نینوا فقط یکی از مکان های متعدد بین النهرین بود که درآن کتابخانه ها وبایگانی ها نگهداری می شد. تقریباً درهرکجای دیگر [بین النهرین ] که کاوشی انجام گیرد نیز دست کم چندکتیبه به دست خواهد آمد، حتی اگر گزارش تعداد دامها وفهرست خانوارها باشد. تهیه مجموعه هایی از کتیبه ها کاری بود که درهمه دورانها انجام می گرفت، وبقایای آنها در آشور وحران درشمال وبابل، اور، نیپ پور، اوروک و بورسیپ که در جنوب به دست آمده است». (« اسطوره های بین النهرینی »، نوشته «هنریتامک کال»، ترجمه «عباس مخبر»)
کاوشها نشان داده است که تمدن بین‌النهرین یکی از نخستین تمدن‌های روی زمین به شمار می‌رود و در حدود یک تا دوو هزار سال کهن‌ترا ز تمدن دره نیل است.
اختلافی که میان بین‌النهرین و تمدن دره نیل وجود داشت این بود که تمدن بین‌النهرین مربوط به زندگی همه افراد آن سامان بود. زیرا سومریها حق و عدالت و آزادایهای فردی را برای همه فراهم آورده و ظلم و خشونت و بی‌عدالتی را کنار گذاشته بودند. به همین جهت قوانین و اصولی تدوین کردند که همه مردم ناچار به پایبندی آن بودند. تا جایی که حتی یک پادشاه جرأت تجاوز به زمین و حقوق یک هموطن شکارچی پرندگان را هم نداشت و حتی یک قتال یا دزد از دست عدالت رهایی پیدا نمی‌کرد. سرزمین‌ةای متعلق به معابد از طرف همگان مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت. و حتی یک فرد فقیر هم دارای قطعه‌ای زمین و خانه و دام بود.پادشاهان هم به این افتخار می‌کردن که حقوق بیوه زنان و یتیمان و فقرا را حفظ می‌کنند. معبدها هم مانند ادارات دولتی، مدارک و اسناد قراردادها و حسابها را نگهداری می‌کردند. آموزش هم برای همگان آزاد بود. هر یک از شهرها که دارای حاکم مخصوصی به نام «ایشاکو» بود دارای مرزهای معینی بودند که مساحت آن با متر اندازه‌گیری می‌شد و بر خلاف آنچه در مر رواج داشت، پادشاه پسر خدایان به شمار نمی‌رفت. در مصر تمام امور کشور و ثروت آن در دست معبدها و فراعنه بود و آموزش هم برای همه افراد ملت آزاد نبود. درست برعکس سرزمین بین‌النهرین که برای همه مردم آزاد بود.
زندگی عوام مردم در مصر شبیه بردگان بود و برای انجام کارهای ساختمانی کاخهای فراعنه و برپایی اهرام‌ها به سخره گرفته می‌شدند. فرهنگ مصر در چارچوب تأمین زندگی آخرت دور می‌زد، در حالی که سومریها پای‌بند زندگی دنیا بوده و آختر را مرحله دوزخ می‌دانستند. سومریها برای جلوگیری از عذاب مردگان در آن دنیا، سعی داشتند خیرات و هدیه‌ها را تقدیم خدایان دنیای اسفل کنند تا این خدایان نسبت به مردگان در آنجا ترحم کنند. زندگی نزد سومریها مهمتر از مرگ بود و خدایان سرنوشت کائنات را در ابتدای سال «ای . کی . تیل» سومری رقم می‌زدند. پادشاه یا حاکم شهر با زن کاهنی که در معبد خدای سومریها (انانا) کارمی‌کرد ازدواج می‌کرد. «انانا» خدای عشق و جنگ و باروری بود. 

اسطوره هاى برخاسته از تمدن بین النهرین :
اسطوره هایى مثل گیلگمش از نظر عمق و ریشه بسیار قدیمى تر از اسطوره هاى غربى هستند و باید مورد بازکاوى و بازشناسى قرار گیرند.