مجموعه تاریخی بازار زنجان در مرکز بافت قدیمی شهر و در راستای راههای ارتباطی آن قرار گرفته و از دو بخش بازار بالا و بازار پایین تشکیل شده که به نظر میرسد بازار بالا از نظر تاریخی مقدم بر بازار پایین است. بنای اولیه بازار در حدود سال 1205 هجری قمری و زمان آقامحمدخان قاجار ساخته شد و در دوره فتحعلیشاه حدود سال 1213 هجری قمری تکمیل شده است که در دورههای بعد نیز بناهایی از جمله چند سرا، مسجد، گرمابه به آن افزوده شده است.
مجموعه بازار بالا مشتمل بر بازار قیصریه، بازار بزازها، حجتالاسلام، امامزاده و عبدالعلی بیک است. این مجموعه از نظر تولید و عرضه کالا و خدمات جنبی وابسته، بسیار غنی و مهمترین مرکز اقتصادی و تجاری شهر محسوب میشود. بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به هشت راسته زرگرها، کفاشها، بزازها، سراجها تقسیم میشود. از کاروانسراهای جالب این مجموعه که نقش مؤثری در عرضه کالاها ایفا میکند، سرا یا کاروانسرای حاج علیقلی و سرای حاجی کربلایی علی را میتوان نام برد که احتمالا در سال 1300 هجری قمری تکمیل شده است.
از کاروانسراهای بازار پایین نیز میتوان به سرای گلشن و سرای ملک اشاره کرد که در سال 1345 هجری قمری بازسازی و مرمت شده است. کاروانسراها دارای صحنی در میانه و حجرهها، انبارها و راهروهایی در اطراف آن هستند که بخشی از فضای این کاروانسراها اختصاص به چهارپایان و بار آنها داشته است. بخش تاریخی بازار زنجان نیز چون دیگر بازارهای تاریخی ایران، دارای راستههایی است که مغازهها در دو جانب آن قرار گرفته و با پوششهای طاق و گنبدی و مصالح آجر و ملات گچ ساخته شده است.
روشنایی فضای میانه این راستهها، از طریق روزنههای تعبیه شده در پوششهای گنبدی تامین میشود. اگرچه تشخیص نحوه تشکیل بازار زنجان به درستی و با دقت زیاد میسر نیست اما بیان مورخان و همچنین چگونگی قرارگیری اجزای گوناگون آن در کنار یکدیگر تا حدود زیادی روشنگر شکلگیری و رشد و توسعه این بازار است.
بازار زنجان با توجه به قرار گرفتن زنجان در مسیر راههای تجارتی شرق به غرب، در امتداد مسیر قزوین به تبریز ایجاد شده و وصلکننده دروازه قزوین به دروازه تبریز بوده است. از سوی دیگر ارتباط بسیار قوی زنجان با مناطق مرکزی و نیاز روستاییان اطراف بهویژه بخشهای جنوبی منطقه زنجان در استفاده از مسیر ارتباطی مهم شرق به غرب است.
وجود پل میر بهاءالدین مؤید این مطلب است که ارتباط مناطق جنوبی این ناحیه با زنجان از طریق این پل بوده است، راهی که به شهر و بالتبع به بازار منتهی میشده است. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که نطفه اولیه تشکیل بازار را باید در محل تلاقی این دو راه مهم جستجو کرد.
بررسی نقشه بازار و شهر زنجان نشان میدهد که این نقطه تلاقی، در محل برخورد کوچه حمام میربهاءالدین با راسته بازار است و حمام میربها، مسجد میرزایی و منازل مسکونی باارزشی که در این بخش وجود دارند، این نظر را تقویت میکنند. بهطور قطع نزدیکی این هسته به میدان ورکچیها در سمت غرب آن که با توجه به چگونگی شکلگیری شهر و نقشی که اینگونه میادین در شهرها و بازارها داشتهاند، یکی دیگر از دلایل اثبات این مدعا است.
مطالعه موقعیت شهر و حصار آن و وضعیت فعلی بازار بیانگر این مطلب است که رشد بازار در مراحل بعدی به سمت شرق بوده و بخش شرقی بازار متأخرتر از بخش غربی آن است چراکه حصار شهر در بخش غربی، در حوالی خیابان اصغریه بوده و این امر، تصور رشد بازار را در خارج شهر منتفی میکند. در جریان رشد بازار زنجان توسط راستهها، سراها، میادین، تیمچهها، بازارها، دالانها، مساجد حمامها، تکیهها و سایر عناصر آرایش مییابد تا جایی که امروزه با رقمی معادل یک هزار باب مغازه و در حدود 50 نوع مشاغل مختلف، نقش مهمی در سطح شهر و منطقه دارد.
راسته اصلی بازار زنجان از خیابان سعدی شروع شده و پس از قطع آن توسط خیابان فردوسی، در خیابان اصغریه به پایان میرسد و در حدود یک کیلومتر درازا دارد. در بدو شروع بازار از سمت شرق، دو راسته به موازات یکدیگر شکل میگیرند که هریک به سراهای مختلفی مرتبط میشوند. این دو راسته، راسته امامزاده و راسته عبدالعلی بیک نام دارند.
تنوع مشاغل و گردش در جهت استقرار صنوف همسان موجب تشکیل راستههای تخصصی و فرعی در اطراف راسته اصلی میشود. راستههای حاج حسن، ترابی، حاج حیدر، انگورانی، صباغها، رستمخانی و آقا از جمله راستههای فرعی بازار زنجان محسوب میشوند. مهمترین شاخه فرعی بازار راسته حجتالاسلام است که به موازات راسته اصلی به وجود آمده و به قیصریه متصل میشود.
بازار قیصریه یا راسته قیصریه محل ارائه اجناس ظریف و پربها است، در حال حاضر قیصریه زنجان محل فروش اجناس لوکس است. موقعیت قیصریه زنجان که از راستههای اصلی منشعب میشود و آن را به خیابان امام خمینی(ره) و سبزهمیدان متصل میکند، موجب تقویت این محور شده و در حال حاضر یکی از فعالترین محورهای بازار زنجان است.
کاروانسراهای بازار زنجان یا به عبارت دیگر سراهای آن از ارزشمندترین عناصر تجاری و معماری این بازار به حساب میآیند. سراها غالبا محل استقرار تجارتخانهها بوده است و همگی دارای حیاط مرکزی هستند. نکته مهم در مورد سراها چگونگی ارتباط آنها با راسته و نحوه حر کت در داخل آنها است. سراهای ملک، حاج شعبان، حاج فتحالله، حاج جواد، نهالی، شاطرعلی، حاج رحمان قربانی، حاج کلبعلی، حاج شامی بالا و پائین از جمله سراهای یک حیاطی بازار زنجان هستند.
در حوالی دروازههای شهر کاروانسراهایی ساخته میشدند که برای اطراق کاروانهای تجاری یا مسافری مورد استفاده قرار میگرفته است. در مجاورت این کاروانسراها در داخل یا خارج شهر میدانهایی به وجود میآمد که محل داد و ستد و مبادلات تجاری بوده است. وجود این میادین سبب میشد تا فروشندگان دورهگرد، روستاییان و بازرگانانی که بین شهرها رفت و آمد داشتند، بتوانند در این فضاها خرید و فروش کنند.
نزدیکی این میدانها به کاروانسراهای عمده شهر سبب رونق و احیای آنها میشد. نحوه استقرار میادین آهنگران و میدان ورکچیها در شرق و غرب بازار زنجان در مجاورت کاروانسراهای عمده بازار و شهر زنجان بیانگر نقش این فضاها در کالبد بازار است.
* بازسازی بازار زنجان ادامه دارد
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان زنجان با اشاره به قدمت بازار زنجان گفت: این بازار یکی از قدیمیترین بازارهای کشور است. یحیی نقیزاده محجوب با بیان اینکه بازسازی بخشهایی از بازار زنجان از سالهای گذشته آغاز شده است. وی تصریح کرد: بازسازی این بازار منحصر به فرد در سالهای آینده نیز ادامه خواهد داشت. نقیزاده با بیان اینکه تلاش میراث فرهنگی مرمت زیبای این بنا است، عنوان داشت: این بنا یکی از نمادهای شهر زنجان است که تلاش میکنیم به خوبی بازسازی و بهسازی شود.
* بازار زنجان بسیار زیباست
یک گردشگر داخلی اظهار داشت: من کمتر بازاری را در کشور به این زیبایی دیدهام. وی با بیان اینکه به بسیاری از شهرها سفر کرده است، افزود: تیمچهها و راسته بازارهای بازار زنجان بسیار چشمنواز است و چشم هر بینندهای را مجذوب خود میکند. این گردشگر داخلی که خود را محمدی معرفی کرد، بیان داشت: باید برای حفظ و حراست از این بازارهایی که نمادی از شکوه و عظمت ایران اسلامی در گذشته است، تلاش کنیم. وی با بیان اینکه اگر امروز در حفظ و حراست از این بنا تلاش نکنیم به آیندگان خیانت کردهایم، تصریح کرد: باید به خوبی از داشتههای تاریخی خود که نمادی از فرهنگ غنی ایران اسلامی هستند، حفاظت کنیم.