مناطق گردشگری استان زنجان

استان زنجان و جاذبه های گردشگری
اوضاع جوی و شرایط اقلیمی منطقه بر حسب پستی و بلندیها سخت متغیر است . من حیث المجموع ارتفاعات دارای آب و هوای سرد کوهستانی ، زمستانهای پر برف و سرد و در تابستان معتدل و خشک می باشــد . در این میان دره های قزل اوزن دارای آب و هوای معتدل تر بوده و دارای زمستانهای معتدل و تابستانهای نسبتا" گرم است .جلگه های مابین ارتفاعات نظیر جلگه ســـجاس ، منطقه قشلاقات اقشــار و قسمت سفلای زنجان رود دارای آب و هوای معتدل تری هستند. بر اساس آمار و گزارشات هوا شناسی در 10 ســـال اخیر معدل حداکثر درجه حرارت ســالانه 1/37+ درجه سانتیگراد و معدل حداقل درجه حرارت سالانه 5/19- درجه سانتیگراد بوده است.

نزولات جوی تابع دو باد معروف مه و شره است ، باد مه از جهت شمال به جنوب در منطقه حــرکت می کند و رطوبت دریای خزر را به این نواحی منتقل کرده موجب برودت و کاسته شدن درجه حرارت می گردد، دومی باد شره در جهت جنوب غرب و شمال شرق حرکت کرده و رطوبت حاصله از تبخیر دریای مدیترانه را در منطقه سرازیر میکند این باد در خرداد ماه با از دست دادن رطوبت خود در مسیر موجب خشکی هوا در این منطقه میشود که گاهی اوقات به کشاورزی خساراتی وارد میکند .

وجه تسمیه زنجان :

به گفته حمداللیه مستوفی شهر زنجان را اردشیر بابکان ساخته و شهین خوانده اســـت، در فرهنگ نامه مرحوم دهخدا در ذیل کلمه شهین چنین تقریر یافته ( شهین نام شهر زنگان است و معرب آن زنجان باشد . گویند آن شـــهر را اردشـیر بابکان بنا کرده است (جهانگیری – برهان قاطع ) و شهری بود بزرگ در میان ری و آذربایجان و وجه تســمیه آن مخفف زندگان یعنی اهل کتاب زند است و زندیگان زنگان شده و دال آن حذف گردیده (انجمن آرا آنندراج ) ماخذ و منبع مســـتوفی در مورد کلمه شهین که به زنگان اطلاق می گردیده مبهم اســــت و تاکنون هیچ منبع موثق دیگری در این ارتباط اظهار نظر ننموده است ، آنچه مسلم است از نظر زبان شناسی کلمه شهین ارتباطی به زبانهای پارسی باســتان و ادبیات اوستایی ندارد و برعکس کلمه زندیگان که به معنای اهل کتاب زند ، معروفترین کتاب آئین زردشــــتی در دوران ســــاسانی و پسوند (گان) از پساوند پارسی باستان همچون آذربایگان ، خدایگان و غیره بوده است . بطور حتم شهر در دوران ساسانی زندیگان نام داشته است که به علت کثرت استعمال تخفیف یافته و در دوران استیلای اســلام زنگان نام داشته است ، و چون در زبان عربی حرف گ به ج تبدیل می گردد بنابر این کلمه زنگان به زنجان تبدیل شده است. قدیمى ترین نامى که به این منطقه اطلاق شده است، زندیگان به معناى اهل کتاب زند (معروف ترین کتاب آیین زردشتى ساسانى) و گان از پساوند اهل باستان است که در دوره ساسانیان بر این منطقه گذاشته شده است.
اسم دیگر شهرستان زنجان (خمسه) اســت . اطلاق این کلمه به منطقه در منابع و متون جغرافیایی از اواخر دوران قاجار ظاهر شده و در مورد وجه تسمیه آن دو نظر می تواند مطرح باشد. نظر نخسـتین ناظر بر استقرار طوایفی از ایلات پنجگانه در این منطقه اســـت . و محتملا وجود منطقه ای به نام (خمسه) در اســتان فارس که بر مبنای استقرار پنج ایل نامگذاری شده بسود این نظریه اســـت . در فرهنگ آنندراج ذیل کلمه زنگان چنین آمده " چون پنج بلوک بود آنرا خمسـه گویند " لغت نامه دهخدا با تکرار مورد مزبور می نویســـد ( این شــهرستان "زنجان" از پنج بلوک بنام بخش حرمه ، بخش ابهر رود ، بخش قیدار ، بخش ماه نشان ، بخش سردان ...) در این بخش بندی بخش های ایجرود ، زنجان رود ، که جزء خمسه اند سخنی به میان نیامده ، لاجرم این نظریه با شک و تردید مواجه میگردد. اما بخشــهای پنجگانه ابهر رود ، خرا رود ، زنجان رود ، ایجرود ، سجاس رود که بخشهای اصلی خمسه را تشکیل داده منبع و مرجـــــع موثقی به وجه تسمیه آن می تواند باشد . کذر این نکته ضرورت دارد که منطقه بزینه رود معروف به قشلاقات افشار که هم اکنون از توابع خمسـه است تا اواخر دوران در حوزه ساسی ولایت کردستان بوده است ، بنابراین پنج بلوک بودن منطقه قطعی بنظر میرسد.
دایره المعارف مصاحب بر این اساس ذیل کلمه (خمسه) می نویسد :
( خمسه مخفف ولایات خمسه در جنوب آذربایجان و غرب قزوین کرسـی آن زنجان و از شــهرهای معروفش سلطانیه پنج بلوک عمده ای که این ناحیه به مناسـبت آنها خمسه خوانده شده اســت عبارت بودند از ابهــر رود ، زنجانرود ، ایجرود ، دسجاس رود که حالیکه همگی جزو شهرستان زنجانند ...)
در اوایل قرن دهم هجری بلحاظ نقل و انتقال ایلات نا آرام مناطق ، که به منظور ایجاد امنیت و جلوگـــــیری از شـــورشهای محلی خوانین یکی از سیاستهای زمامداران صفویه و قاجاریه بوده است ، شهرستان زنجان این پدیده ساسی نتاثر شده و طوایفی از پنج ایل به نام های شامسون ، اوصانلو ، مقدم ، بیات و خدابنده لو را در خود جای داده است.

خصوصیات نژادی:

از نظر تیپولوژی انسانی ، با توجه به سوابق تاریخی منطقه ، نقل و انتقالات سـیاسی ایلات، هجوم های جنگی و بررسی تیپ های نژاد انسانی این چنین استنتاج می گردد که مردم این شهرستان از نظر قومیت یکدسـت نمی باشند ، بلکه اختلاط و امتزاجی از اقوام آریایی که در اواخر هزاره دوم قبل از میلاد در منطقه ســـاکن شده و تیپ های مختلفی از اقوام ترک ، که با نام طایفه قنغور در قرن هفتم هجری در منطقه ســرازیر گردیده ، همچنین اقوام گرجی که در دوران صفویه از آذربایجان کوچانیده شده با قبایل ایلات خمسـه ، تیپ مخصوص زنجانـی را که در جلگه ها و حاشیه رودخانه های منطقه زندگی میکنند بوجود آورده است . از مشخصات این تیپ با رنگ پوست گندمی و چشمهای میشی با موهای به رنگ سـیاه دیده میشوند ، تیپ اصیل که در ارتفاعات و مناطق کوهستانی زندگـی می کنند بعلت عدم فعل و انفعالات انسـانی ، آریایی اصیل باقیمانده و از مشخصات این تیپ با رنگ پوست سفید ، چشمهای زاغ و موهای به رنگ بور و مردمانی بسیار آرامند که تیپ اخیر در مناطق جمعیتی کوههای زنجان شمالی اکثریت دارند.

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان

استان زنجان که آنرا فلات زنجان نیز می نامند ، در ناحیه مرکزی شمال غربی ایران واقع شــده است . این استان در 47 درجه و 10 دقیقه تا 50 درجه و 5 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 25 دقیق تا 37 درجه و 10 دقیق عرض شــمالی خط استوا ، با مساحتی نزدیک به 39369 کیلومتر مربع قرار گرفته است.
استان زنجان از شمال به استانهای اردبیل و گیلان ، از شــرق به استان قزوین ، از جنوب به استان همدان ، از جنوب غربی و غرب به استانهای کردستان و آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی محدود اســت و از جمله استانهایی است که به تنهایی با 7 استان کشور همسایه و همجوار است.
استان زنجان بر اساس آخرین تقسیمات کشوری ، دارای 3 شـهرستان 13 بخش ، 8 شهر ، 44 دهستان و 981 آبادی دارای سکنه است . شهرستانهای این استان عبارتند از : زنجان ، ابهر و خدابنده .

جغرافیای تاریخی استان

استان زنجان یکی از نواحی تاریخی سرزمین ایران است و کاوشهای باستان شناختی و آثار باقیمانده تاریخی ، دیرینگی و قدمت آن را نشان می دهند . پیشینه تاریخی این استان را میتوان در چهار دوره به شرح زیر مورد مطالعه قرارداد:
دوران پیش از تاریخ (هزاره هفتم تا اوایل هزاره ســوم پیش از میلاد ) : چگونگی ســیر این دوره تمدنـــی به علت کمبود اطلاعات و مدارک ، تاریک و مبهم است . قدیمــی ترین آثار دوران پیش از تاریخ که در این منطقه یافته و بررسی شده اند ، احتمالا" به دوره (( بردوستین)) تعلق دارند . این یافته ها که شامل ابزارهای کوچک جماعت های آغازین بشــری است ـ در حدود سی هزار سال قدمت دارند . مشخص ترین زیستگاه این جماعت ها در زنجان ، غار تاریخی (گلجیک) است.
دوران تاریخی (اوایل هزاره سوم تا اواخر هزاره دوم پیش از میلاد) : یافته هایــــی که از این دوره در منطقه ایجرود بدســـت آمده اند ، مورد بررسی قرار گرفته اند . پراکندگی زیستگاههای انسانی منطقه ایجرود در هزاره سـوم و دوم پیش از میلاد ، در هشت کانون باستان شناسی و تداوم حیات آنها تا هزاره اول پیش از میلاد ، حکایت از شکوفایی و دیرپایی تمدن فلات مرکزی ایران در این ناحیه دارد . آثار این دوران در روستای ضیاءآباد ، آق کـند ، گل تپه ، چایرلو ، قلتون و اوغول بیگ به دست آمده اند. ارزیابی و مطالعه آثار نقشهای سیاه رنگ بر روی سفاله ی نخودی کشــــف شده از این کانون های تاریخی ، پیوند تمدنهای تپه حصار دامغان ، تپه سیلک کاشان ، تپه زاغه دشت قزوین و ایجرود را نشان داده است.
دو اثر از این دوره در جنوب غربی شـهرستان خدابنده شناسایـی شده اند: یکی در تپه تاریخـی "یاریمجه" (تکمه تپه) در قشلاق های افشار ، و دیگری در تپه تاریخـی " امان ارقین بلاغی" منطقه بزینه رود شـهرستان خدابنده ، که هــرکدام بخشی از نادرترین آثار زیستگاههای انسانی دوران هزاره سوم و دوم پیش از میلاد را در خود جای داده اند.
دوران تاریخی جدید (اواخر هزاره دوم پیش از میلاد تا اوایل قرن هفتم میلادی) : از این دوره نیز یافته هایی در منطقه زنجان بدست آمده است که بارزترین آن نوعی سفال سـاده خاکستری رنگ اســــت که یادگار زمان مهاجرت اقوام آریایی به این منطقه است.
پایه و اساس این اطلاعات نتایج بدست آمده از بررسی سفال هایی ست که بیش تر بطور اتفاقی از گورســـتان ها و تپه های قدیمی منطقه کشف شده اند. تکنیک ، فرم و نقش این سفالینه ها ، مطمئن ترین ابزار شناسایی تمدن های پیش از تاریخ هستند.
یکی از قابل توجه ترین ظرفهایی که در تمامی مراکز اسـتقرار انسـانی این دوره مورد اســـتفاده قرار می گرفته است، ظرفهای سفالی قوری مانندی با لوله نسبتا" بلندی است که در مراسم به خاک سپاری مردگان مورد استفاده قارا می گرفته است و در همه گورهای شکافته شده این دوره دیده شده است. نقش های روی سفالینه های تپه سیلک کاشان و مجسمه های باستانی لرستان ، ارتباط این نوع ظرف با مردگان را نشـــان می دهند. قوری های این منطقه که عموما" بی نقش اند و با آثار بدست آمده از خوروین و املش قابل مقایسه اند ، احتمالا" دلیل دیگری بر پیوند این اقوام ، در اوایل هزاره اول پیش از میلاد است. شواهد تاریخی موجود نشـان میدهد که تا اوایل نیمه اول هزاره اول پیش از میلاد ، دسـتگاه فرمانروایی معینی در منطقه وجود نداشته و حکومت "اورارتویی" نیز به علت دوری مسـافت نتوانسته بود بر این نواحی چیرگی یابد . هم چنین کمی ابزار و جنگ افزارهای به دست آمده از گورهای باستانی نشان میدهد که برخلاف تمدن های فلات مرکزی ایران که اقوامی جنگجــــو بوده اند مردمان این منطقه به علت فراوانی چشـمه سارها و آب های سطحی عمدتا" به دامداری و کشاورزی مشغول بوده اند و به همین جهت ، امنیت نسبی بر منطقه حاکم بوده است . طبق اسـناد آشوری ها ، این منطقه در قرن نهم پیش از میلاد (اندیا) نام داشته است و به احتمال ضعیف ، اقوام ســاکن آن با اقوام لولوبی و گوتی دامنه های زاگرس پیوند هایی داشته اند.
این منطقه از لحاظ جغرافیای تاریخی ، در آغاز هزاره اول پیش از میلاد ، شـمال با کادوسیان و کاسپیان ، از مغرب با لولوبیان و گوتیان و از طرف جنوب شرقی و شرق با پدیده تاریخی ماد همسایه بوده است . در دوره های بعد مادها ، این اقوام را زیر فرمان آورده اند.
طبق اسناد آشوری در قرن هفتم پیش از میلاد ، منطقه زنجان "مادای" نام داشــته است. آنچه این ادعا را درست می نمایاند ، کشف آثاری از هــــزاره اول پیش از میلاد در روسـتای مادآباد زنجان اســت . اما به علت روی دادن جنگهای ممتد منطقه ای(در قرن های هفتم و هشتم پیش از میلاد ) تمدن در این منطقه به شکوفایی درخور دست نیافته است.
از قرن هفتم پیش از میلاد تا اواخر هزاره اول پیش از میلاد ، یعنی در تمام دوران شـاهنشاهی هخامنشی ، سکه (دریک) و (ریتون) در خدابنده و گردنبندهای طلایی با بن مایه (موتیف) "گل لوتوس" که نقش های آنها با کنده کاریهای تخت جمشـید قابل مقایسه اند و همچنین چهرک (نقاب) طلایی مردگان گورها با آرایش مو و کلاه دوران هخامنشی را میتوان نام برد.
یادگارهای باستانی از جمله آتشگاه عظیم تخت ســلیمان در غرب ، عبادگاه بهستان در جنوب و آتشکده های ساسانی در طارم نشان می دهند که در دوران اشکانیان و ساسانیان ، دره های زنجان رود و قزل اوزن از رونق بیش تری برخـــوردار بوده اند. گزارش های جغرافیا دانان آغاز دوره اسلامی نیز این موضوع را تایید می کنند .
از پانزده کانون باستان شناسـی بررسـی شده این دوره ، 9 کانون در دره رود قزل اوزن و در طارم علیا واقع شده اند که از شکوه و آبادانی این بخش از منطقه ، در قرن های دوم تا پنجم میلادی حکایت مــــی کنند . از مهم ترین آثار آن دوره به آتشکده تشویر میتوان اشاره کرد که در روستای تشــویر در میان گورستانی تاریخی ، با سنگ و ساروج و با طرح چهار طاقی در ابعاد 4*4 متر مربع با پوشش گنبدی شکلی ساخته شده است.
ترکیب بنا ، یادآور سبک معماری آتشـــکده های دوران ساسانی است و با آتشــــکده های عظیم دوران ساسانی که جنبه دولتی و تشریفاتی داشتند ، به عنوان آتشکده محلی مورد استفاده قرار می گرفته اسـت و با گذشت زمان ، پیرامون آن به گورستان تبدیل شده است .
دوران اسلامی ( از قرن 7 تا 19 میلادی برابر با قرن اول تا 14 هجری ) : این دوره از تاریخ زنجـــان ، با فتح آن در زمان خلافت عثمان و به دست ( براء بن عازب) سردار مشهور آغاز میشود.
به استناد مدارکی که از 62 کانون باستان شناختی منطقه به دست آمده است، به استثناء دره طارم علیا در رودخانه قزل اوزن و شهر زنجان ، در بقیه نواحی ، نقل و انتقال قدرت سیاسـی و مذهبی به آرامی صورت گرفته و با خرابی و درگیری همراه نبوده است.
متن ها و اثرهای موجود تاریخی نشـان میدهند که این منطقه در سرتاسر دوران اسلامی ، بویژه از قرن های چهارم تا هشتم هجری (در دوران حکومت حکومت کنگریان ، سـلجوقیان و ایلخانیان) از شکوفایـــــی اقتصادی ، فرهنگی و هنری برخوردار بوده است. از آثار این دوره می توان مسجدهای جامع قروه ، سـجاس ، قلابر ، کاروان سراهای نیک پی ، سرچم ، آثار تاریخی عظیم سلطانیه ، خدابنده ، ابهر و سایر آثار تاریخی را نام برد.
اصولا" یکی از دلایل انتخاب سلطانیه به پایتختی ، رونق اقتصادی این منطقه در قرن هفتم و هشـــتم هجری بوده که توجه ایلخانان مغول را به خود جلب کرده است . کاشی های مطلایی که از تپه نورآباد خدابنده به دست آمده اند ، گواهی بر رونق اقتصادی و فرهنگی آن دوره اند.
پس از برچیده شده حکومت ایلخانی به دست سربداران در قرن نهم هجری ، منطقه زنجان نیز دچار فتنه خانمان سوز تیمور لنگ شد و به شدت میران گردید.
تنش های سیاسی و کشمکش های نظامی تا قرن دهم هجری شمسی ، مانع رشد و اعتلای اقتصادی و فرهنگی در این منطقه شده است . در دوران حکومت صفویه و قاجاریه ، به ویژه در دوران حکومت شـاه طهماسب ، شـاه عباس و آغا محمد خان قاجار ، رونق نسبی اقتصادی و فرهنگی در منطقه برقرار بوده است . قسمت اعظم روستاهای بخش ها و شهرهای کنونی ، با توجه به نظام ارباب و رعیتی ، تا اواخر قرن سیزدهم هجری قمری تکوین یافته اند و در طول دهه های اخیر ، به سرعت در حال رشد و گسترش بوده اند . در زیر ، به اختصار ، به جغرافیای تاریخی شهرستان های استان اشاره میشود.:

زنجان

تاریخ بنای شهر زنجان را هم زمان با سلطنت اردشیر بابکان دانسته اند و در آن زمان ، آنرا شهین یعنی منسوب به شاه می نامیدند . گفته میشود که این نام طی قرون و اعصار به زنگان و سپس به زنجان تبدیل شده است . فتح زنجان توسـط اعراب در زمان خلافت عثمان و توسط سردار عرب براء بن عازب صورت گـــــرفت و در این دوره ، این شهر ، شهری آباد و پرنعمت بوده است.
در قرون چهارم و پنجم هجری قمری ، زنجان به علت داشتن چراگاه های وسیع ، مورد توجه قبیله های ترک نژاد قرار گرفت و قبیله های گوناگون ترک در زنجان و نواحی مختلف آن ، بویژه در چمن سلطانیه ، مسکن گزیدند.
در حمله مغول ، شهر زنجانو آبادیهای اطراف آن آسیب فراوان دید . سپس ایلخانان مغول به این شهر توجه فراوان نشان داد ، مخصوصا" سلطان محمد خدابنده ، از زمانی که مذهب تشیع را پذیرفت ، در توسعه این ناحیه کوشـید و زمینه تبدیل آن به یک مرکز اسلامی را فراهم کرد تا پس از آن در اندک زمانی به یکی از مراکز مهم سیاست و تجارت تبدیل گردد.
تاریخ زنجان در سده های بعدی نیز گزارشگر حوادث مختلف سیاسی است. این شـهر شاهد رویدادهای سیاســـی ، اجتماعی و مذهبی نظیر شورش علی محمد باب ، مبارزات ملوک الطوایفـی ، نهضت مشروطیت ، تاخت و تاز فئودال ها ، درگیری دموکرات های آذربایجـان و ... بوده است . هرچند برخی از این رویدادها ، رهاوردی جز ناملایمات فرهنگــی ، اقتصادی و اجتماعی برای مردم این شهر نداشته اند ، اما هرگز فرهنگ و مدنیت استعماری در این شهر نفوذ نکرده است و اکثر قریب به اتفاق مردم / همچنان در حفظ شعایر مذهبی و ســنتی خود پابرجا و اسوار باقی مانده اند . این منطقه زادگاه بزرگانی چون شیخ شهاب الدین سهروردی و علمای نامی دیگری بوده است که مایه فخر فرهنگ ایرانی و اسـلامی هستند . از مکانهای دیدنی و گردشگری زنجان میتوان به رودخانه های قزل اوزن و زنجان رود، دریاچه سد تهم، آبشار شارشار، چشمه معدنی وننق زنجان، چشمه آب گرم ابدال، غار گلجیک، روستای حمزه لو و مرد نمکی از جمله جاذبه های طبیعی شهرستان زنجان هستند. شهرستان زنجان از مکان های تاریخی زیادی برخوردار است که مسجد جامع زنجان یا مسجد سید، مسجد خانم، مسجد میرزایی، مسجد قلابر، مسجد عباسقلی خان ، مسجد چهل ستون ، مسجد آقا شیخ فتح الله ، مسجد و مدرسه ملا ، بنای مسجد و گرمابه حسینیه اعظم، گرمابه حسینیه اعظم ، گرمابه حاج داداش ، گرمابه میر بها ، گرمابه قیصریه ، بقعه امام زاده سید ابراهیم (ع)، امامزاده ام البنین ، آرامگاه میرزا ابوالقاسم ، کاروان سرای نیک پی ، کاروان سرای سنگی ، کاروان سرای قره بلاغ ، سرای دخان ، قلعه یا حصار زنجان ، قلعه قمچی ، قلعه قلایر ، پل میر بهاءالدین ، پل سردار ، پل حاج سید محمد ، مجموعه بازار زنجان ، بنای رختشوی خانه ، عمارت و باغ معین ، عمارت ذوالفقاری و عمارت دارایی اشاره کرد.

ابهر :

منطقه ابهر و مناطق اطراف ابهررود ، که به زبان محلـــی (ابهرچای) نامیده میشود ، از نخستین زیستگاههای انسانی در ایران است و از پیشینه تاریخی طولانی برخوردار است. بررسـی این مناطق نشان میدهد که دره ابهـــر رود در هزاره دوم پیش از میلاد از رونق قابل توجهی برخوردار بوده است. در قرن نهم پیش از میلاد ، مادها در این منطقه اتحادیه ای از قبیله های گوناگون را به وجود آوردند که مقر آن در ابهرچای بوده است . به استناد شواهد تاریخی ، در سال 82 پیش از میلاد ، در دره ابهر چای میان مادها و آشوری ها نبردی درگرفته است. در زمان روی کار آمدن حکومت ایلخانیان و انتخاب سلطانیه به عنوان پایتخت ، این منطقه به علت برخوردارشدن از شبکه های جاده ای اهمیت ارتباطی قابل توجهی بدست آورد که هنوز هم محفوظ مانده است. وجه تسمیه این شهر از واژه پهلوی (اوهر) گرفته شده است . نویسنده کتاب جغرافیایی حدودالعالم ، (ابهر) را (اوهر) ثبت کرده است. بخش اول واژه منسوب به آب به عنوان نماد زندگی در مذهب زرتشت است و واژه (وهر) به معنـی دشوار کردن کار و محدود نمودن آمده است . بنابر این ، این واژه به معنای محل بستن آبهاست.
جایگاه نخستین خانه های این شهر ، تپه ای باستانی به نام تپه قلعه است و در کناره راســت ابهر رود جای دارد . این محل یکی از نخستین زیستگاههای انسانی منطقه زنجان به شـمار میرود و حداقل از اوایل هزاره چهارم یش از میلاد مورد استفاده و محل سکونت جماعت های آغازین بوده است . از آثار بدســت آمده در این محل میتوان به سفال های قرمز رنگ نقشدار اشاره کرد.

خدابنده :

شهرستان خدابنده در جنوب شرقی زنجان واقع شـده است . در این منطقه ، ایلات خدابنده لو و افشـــار ، با اقوام بومی درهم آمیخته و نژادی را پدید آورده اند که از نظر تیپولوژی (بررسی ویژگی های ظاهـری) به نژاد موسوم به زنجانی معروف شده است.
شهرستان خدابنده دو شهر تاریخی "سـهرورد" و "سجاس" را درخود جای داده و مردان بزرگـی همانند شــــهاب الدین سهروردی را در خود پرورده است. جایگیری جماعت های انســانی و یکجانشینی آنان در این مناطق ، به اواخر هزاره چهارم و اوایل هزاره پنجم پیش از میلاد مربوط است . از نمونه های آثار این دوره ، سفال های گوجه ای رنگـــی است که با آثار سفالی شناخته شده قزوین قابل مقایسه است.

خصوصیات نژادی:

از نظر تیپولوژی انسانی ، با توجه به سوابق تاریخی منطقه ، نقل و انتقالات سیاسی ایلات، هجوم های جنگی و بررسـی تیپ های نژاد انسانی این چنین استنتاج می گردد که مردم این شهرستان از نظر قومیت یکدست نمی باشند ، بلکه اختلاط و امتزاجی از اقوام آریایی که در اواخر هزاره دوم قبل از میلاد در منطقه ساکن شده و تیپ های مختلفی از اقوام ترک ، که با نام طایفه قنغور در قرن هفتم هجری در منطقه سرازیر گردیده ، همچنین اقوام گرجی که در دوران صفویه از آذربایجان کوچانیده شده با قبایل ایلات خمسه ، تیپ مخصوص زنجانی را که در جلگه ها و حاشـیه رودخانه های منطقه زندگی میکنند بوجود آورده است . از مشخصات این تیپ با رنگ پوست گندمی و چشمهای میشـی با موهای به رنگ سیاه دیده میشوند ، تیپ اصیل که در ارتفاعات و مناطق کوهستانی زندگی می کنند بعلت عدم فعل و انفعالات انسانی ، آریایی اصیل باقیمانده و از مشخصات این تیپ با رنگ پوست سفید ، چشمهای زاغ و موهای به رنگ بور و مردمانی بسیار آرامند که تیپ اخیر در مناطق جمعیتی کوههای زنجان شمالی اکثریت دارند.

مراکز تاریخی و باستانی

عمارت ذوالفقاری

مجموعه تاریخی عمارت ذوالفقاری، در مرکز بافت قدیمی شهر زنجان واقع شده است. این مجموعه شامل ساختمان های اندرونی و بیرونی است و پیش از احداث خیابان ذوالفقاری از طریق شبکه ارتباطی, طبقه همکف و زیرزمین آن به همدیگر راه داشت. این عمارت که از بناهای تاریخی و با ارزش شهر زنجان است، به سبک بناهای اواخر دوران قاجار ساخته شده است .

بنای تاریخی رختشوی خانه زنجان

این بنا در مرکز بافت تاریخی شهر و در محلی معروف به باباجامال چوقوری ( گودال باباجمال ) ساخته شده است و از طریق کوچه فرهنگ به خیابان سعدی زنجان که به فاصله یکصدمتر ، و از سمت غربی آن می گذرد راه دارد در حال حاضر، این اثر منحصر به فرد تاریخی به موزه باستان شناسی و مردم شناسی تبدیل شده است و هر روز مورد بازدید مراجعه کنندگان قرار می گیرد. در این محل ، لباس های محلی و سنتی مردم مناطق مختلف ایران، هنرهای دستی و سنتی استان شامل چاروق ، ملیله دوزی ، معرق ، ساخته های چوبی ، فرش گلیم ، چاقو ، نمونه هایی از تولیدات کارگاه های کاشی سنتی، آجر و سفال سلطانیه، اشیای تاریخی و یافته های باستانی و میراث فرهنگی استان به معرض تماشای عموم گذاشته شده است.

حصار شهر زنجان

قلعه زنجان از آثار دوران سلجوقی است که در فتنه مغول قسمت اعظم آن تخریب شد. این حصار در دوره صفوی مجدداً منطبق بر مسیر دیوار قبلی بازسازی شده است. اندازه دور قلعه 4500 متر می باشد. غرض حصار در پی آن، 250 سانتی متر و ارتفاع آن 8 متر بوده است. این حصار با خشت هایی به ابعاد 10×50×50 سانتی متر و ماده گل ساخته شده است. قلعه زنجان از طریق 6 دروازه ورودی با روستاهای حوزه نفوذ زنجان و شهرهای هم جوار آن مرتبط بوده است.

قلعه شمیران

در ناحیه طارم علیای زنجان واقع می باشد و قدمت آن به دوره پیش از اسلام برمی گردد.

قلعه سانسیر ( گور قلعه )

در قسمت طارم علیای زنجان واقع شده و به دوره ساسانی و اسلامی تعلق دارد.

حمام قدیمی قیصریه

این حمام در بازار قیصریه زنجان قرار دارد و در دوره قاجاریه ساخته شده است.

حمام قدیمی حاجی داداش

در شهر زنجان و در بازار میوه فروشها قرار دارد و در دوره قاجاریه ساخته شده است.

پل میر بهاء الدین

این پل برروی رودخانه زنجان رود در دوره قاجاریه ساخته شده است.

معبد سنگی داش کن

روستای ویر از توابع ابهر می باشــد. این روستا 534 خانوار و 2909 نفر جمعیت دارد از روسـتاهای وسیع منطقه است که در 15 کیلومتری جنوب عمید آباد و 18 کیلومتری جنوب شـرقی سلطانیه قرار گرفته در حدود 4 کیلومتری شرق این روستا معید سنگی وجود دارد که به معبد صخره ای داش کسن یا اژدها معروف اسـت و در حدود 700 سال قدمت دارد که با ویژگیهای خاص در دل کوه حجاری شده است و دلیل اینکه این اثر به اژدها معروف اسـت این است که در طرفین معبد نقش دو اژدهای حجاری شـده وجود دارد که در محوطه ای به طول 908 و عرض 620 متر ساخته شده و به وسیله دیوارهای سنگی محصور گردیده. گوئی این حصار مرزی است بازدارنده برای کسانی که اجازه ورود به معبد را نداشته اند. کشف این اثر حاصل پنج فصل کاوش توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی کشور اســت این بنای عظیم با در نظر داشتن آثار دیگری از معماری صخره ای که در گوشه و کنار این مملکت باقی مانده از ویژگیهائی برخوردار است.
نظر دکتر میر فتاح سرپرست گروه باستانشناسی در منطقه چنین اســت: اگر چه تاریخ آن به عصر ایلخانان مغول بر می گردد ولی هر گوشه ای از ان نشانی از هنر سنگتراشی و معماری دیر پای ایران را مجسم می کند این معماری را می توان در غرب و شمال غربی ایران به شکل و فرم گورهای صخره ای دید که تاریخ بعضی از آنها به اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول قبل از میلاد بر می گردد.
در این معید اسلیمی های زیبای کنده شده در دیوارهای محوطه اصلـی بنا که در چندین طاق نما قابل رویت است هر کدام می تواند بعنوان یک یافته پر بها مورد ارزیابی قرار گیرد و اما در مورد تبحر و مهارت و آگاهی سـازندگان این بنای دیدنی. از بررسی هر خط این بنا یا اثر قلم سنگتراش چنین احساس می شود که معمار و ســفارش دهنده بر اهمیت آنچه که پدید می آمده واقف بوده و با دیدی مذهبی به تمام جنبه های معماری سـنگتراشی و به تمام فنون و قواعد هندسی قوام یافته و تا زمان ایجاد معبد اشراف کامل داشته است در ایجاد این معبد مـعمار با علیت به یک خط فرضی طولی کلیه نقشها را به صورت قرینه ایجاد کرده ضمن آنکه همچون یک مجسمه ساز که تمام خطوط مجسمه احتمالی را در یک قطعه سنگ خام قبل از پدید آمدن می بیند معبد ساخته شده را با تمام عناصر تشکیل دهنده در دل کوه احساس کـرده است و بر طبق اسناد و مدارک ساخت معبد از بالا به پایین انجام گرفته و بعلاوه مجسمه ساز و سنگتراش این معبد پس از خلق هر خط زاویه و یا نقش به پرداخت آن نشسته است. در ساخت این معبد علاوه بر استفاده از تکنولوژی پیشرفته زمان زمین شناسی و معدن شناسی که دو امر شناخته شده از دانش جغرافیای طبیعی اند مورد عنایت قرار گرفته و گستره فعالیت سنگ تراشی در کل بر اساس یک خط تقارن طولی انجام گرفته و آنچه مشخص شده هر نیمه نسبتی با نیمه دیگر ندارد که حاصل آن نشان از یک نقشه یا طرح از پیش تدوین شده و کنترل دقیق آن در طول مدت اجرا اسـت که می توان ان را متاثر از وضعیت اجتماعی اواخر قرن هفتم هجری دانست و هر کدام از مجریان طرح به کیش خود آنچه به وجود آورده اند نشات گرفته از اعتقاداتشان بوده است. معبد داش کسن به شماره 1019 به ثبت رسیده است. لازم به ذکر است تکاوش در مورد معبد داش کسن هنوز به اتمام نرسیده است و ادامه کاوش می تواند مطالب دیگری را در اختیار علاقمندان قرار دهد. امید است مسئولین امر این بنا را از تخریب عوامل طبیعی و اشخاص سود جو که ممکن است ضربه هائی بر پیکر آن وارد سازند مصون نگهدارند و با مسطح کردن جاده منتهی به معبد وسیله بازدید علاقمندان را مهیا نمایند و برای جلب توریست اقداماتی را انجام دهند.

جاذبه های طبیعی

رودخانه قزل اوزن

این رود یکی از مهم ترین رودخانه های ایران و شهرستان زنجان است، از کوههای استان کردستان سرچشمه می گیرد و از راه قشلاقات افشار در حومه خدابنده , وارد محدوده استان زنجان می شود. کناره های این رودخانه یکی از تفرجگاههای مهم استان محسوب می شود. هم جواری این رودخانه با جاده اصلی تهران تبریز، زمینه استفاده تفرجگاهی آن را افزایش داده است. و کناره های آن، به طور پراکنده، مورد بهره برداری تفریحی قرار می گیرند.

زنجان رود

این رودخانه که در زنجان به رود چای نیز معروف است، از چمن سلطانیه و کوه های آق داغ سرچشمه می گیرد و پس از گذشتن از بخش حومه زنجان و اراضی چایپاره ، همراه رودخانه های محلی کوچک ، در نزدیکی رجین به قزل اوزن می پیوندد.

چشمه معدنی وننق زنجان

این چشمه در حدود 21 کیلومتری جاده زنجان ـ میانه و در دهکده وننق واقع شده است و راه آن ازمیان کشتزارها و تپه های متعدد می گذرد. چشمه بر بالای تپه ای که 200 متر ارتفاع دارد، قرار گرفته است. چشمه دو مظهر دارد: مظهر اول حوضچه ای کم عمق با طول دو متر و عرض یک متر و آبدهی 7 لیتر در دقیقه، مظهر دوم یک حوضچه مربع شکل در ابعاد 5/2 × 5/2 متر است و عمق آن در حدود یک متر است. آبدهی مظهر دوم حدود 10 لیتر در دقیقه است. بررسی های به عمل آمده از آب دو چشمه نشان می دهد که آب این چشمه، در ردیف آب های معدنی سولفاته کلسیک گرم است.

غار خرمنه سر

غار خرمنه سر، در روستای شاه نشین و در بلندای کوه خرمنه سر واقع شده است. در این غار چاه های بسیار و دره های خطرناک و لغزنده ای وجود دارد، بنابراین برای بازدید از آن حتماً باید از وسایل غارنوردی و کوه نوردی استفاده کرد. برای رسیدن به دهانه غار، ابتدا از بستر رودخانه ای که از کوه های شمالی شاه نشین سرچشمه می گیرد و از میان درختان سرسبز زیتون و انجیر باید گذشت و به سوی ارتفاعات شمالی پیش رفت تا در نزدیکی قله کوه خرمنه سر، دهانه مشبک و پنجره مانند وسیع غار را دید.

غار گلجیک

این غار در 35 کیلومتری جنوب غربی شهرستان زنجان، در ارتفاعات مشرف به روستای حاج آرش، از توابع شهرستان زنجان واقع شده است. این غار عظیم که به طور طبیعی از فرسایش سنگ های آهکی موجود در آن به وجود آمده است، با داشتن آب و هوای مناسب، پناهگاه و مسکن انسان های دوران پیش از تاریخ بوده است.

غار تاریخی کتله خور گرماب

غار کتله خور در دل کوه های آهکی جنوب روستای گرماب واقع شده و از مرکز بخش 10 کیلومتر با استفاده از معبر ماشین رو فاصله دارد. این فاصله در مسیر پیاده رو به دو کیلومتر تقلیل می یابد. روستای گرماب به عنوان مرکز بخش به همین نام از توابع شهرستان خدابنده در منتهی الیه سمت جنوبی استان زنجان واقع گردیده و از طرف شرق با استان همدان و از جانب غرب با استان کردستان هم مرز است. این منطقه که به بخش افشار یا قشلاقات افشار معروف است دارای 126 روستای مسکونی بوده و ساکنان آن را ایل معروف به شاه سون های افشاری تشکیل داده است. از آثار تاریخی شناسایی شده این منطقه تکمه تپه (تپه خاکریز) واقع در قشلاقات افشار را می توان نام برد که سفال های نخودی رنگ منقوش به نقوش و خطوط هندسی و سیاهرنگ یادگارهایی از زندگی در اوایل هزاره سوم پیش از میلاد موسوم به دوران آغاز ادبیات را معرفی می نمایند. توجیه حد فاصل زمانی سی هزار سال قبل از میلاد (فرهنگ بردوستین) و سه هزار سال قبل از میلاد (فرهنگ سفال نخودی رنگ) در طبیعت کوهستانی مناطق، قابل بحث و بررسی است. در نتیجه این ویژگی مدت زمان فرهنگ دوران سنگ در این منطقه و سایر مناطق کوهستانی را به درازا کشانده است. غار کتله خور با طول تقریبی 10 کیلومتر ابتدا در سال 1331 هجری شمسی توسط گروه کوهنوردی زنجان مورد بازدید قرار گرفت. این غار به طور طبیعی از شسته شدن و فرسایش آهک و حرکات تکتونیکی ایجاد گردیده و تعیین قدمت آن مستلزم انجام آزمایش های پتاسیم آرگون یا جهت قطب مغناطیسی است. دهانه این غار در ارتفاع 11 متری از سطح مسیل که مشرف بر آن است قرار گرفته و در وضعیت فعلی قطری معادل 40/1 متر دارد. ابتدای غار تا عمق 150 متری شبیه به راسته بازارهای معمولی است با این تفاوت که عناصر و اندامهای آن اندکی از بازار کوچکتر می باشد. کف این قسمت را لایه ای از خاک و خاکستر پر نموده است. از عمق 150 متری تا عمق 700 متری گشایش نسبتاً زیادی در غار حاصل شده و شعب متعددی بوجود آمده است. معبر غار پس از عمق 700 متر به طول 60 متر تنگتر و سقف آن کوتاهتر گردیده و به آبراه قنوات شبیه است. پس از عبور از این منطقه محل وسیع و مسطحی ظاهر می شود که به شبستان مساجد شبیه است. در ضلع شرقی آن برکه آبی به ابعاد 35 متر وجود دارد که دارای آب زلال و گوارا است. در رابطه با این غار عظیم اطلاعات آمیخته با خرافات در میان اهالی روستاهای مجاور وجود دارد ، از جمله اینکه: صدای پتک آهنگران همدان از دل این غار شنیده می شود، در درون ظلمانی غار دریاچه بزرگی وجود دارد و همچنین وجود کوه بزرگ داخل آن از جمله همین شایعات است. تا عمق 700 متری در فضای ظلمانی غار آثار حیات که به انواع استخوان و سفال محدود می شود قابل رؤیت است. آثار جمع آوری شده عمدتاً سفال شکسته های سطحی و پراکنده است.

منطقه حفاظت شده انگوران

منطقه انگوران که مساحت آن نزدیک به 111 هزار هکتار است، از سال 1350 منطقه حفاظت شده اعلام شده است.

اماکن زیارتی و مذهبی

مسجد جامع زنجان

مسجد و مدرسه جامع زنجان معروف به مسجد سید، در قلب بافت تاریخی و قدیمی شهر قرار گرفته است. این مسجد از ضلع غربی با بازار قیصریه , از ضلع شرقی از راه کوچه مسجد سید و از سمت شمال با خیابان شاه و سبزه میدان در ارتباط است. مجموعه مسجد و مدرسه سید توسط عبدالله میرزا دارا، پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار، در هنگام حکمرانی در زنجان و به سال 1242 هجری قمری احداث گردیده است.

مسجد میرزایی

مسجد میرزایی در مجموعه بازار پایین قرار گرفته است و قدیمی ترین بنای مذهبی پابرجای شهر زنجان است. این بنا، احتمالاً در حد فاصل اواخر دوره صفویه تا اوایل دوره قاجار ساخته شده است. مسجد میرزایی از دو بخش تشکیل یافته است: بخش نخست معروف به شبستان قدیم و بخش دوم مسجد جدیدی است که تقلید ناقصی از مسجد چهار ایوانی را به نمایش می گذارد و از عناصر مسجد چهار ایوانی، فقط صحن مرکزی ، ایوان های چهارگانه، حجره های طلاب ، وضوخانه ، شبستان زنانه و مردانه آن قرار دارد.

مسجد قلایر

روستای قلایر در 52 کیلومتری جنوب زنجان قرار گرفته است. در این روستا ، آثاری از قلعه زیبایی در بالای کوه مشرف به روستا دیده می شود. در دامنه غربی این ارتفاعات، تل تاریخی مسجد جامع قلایر قرار گرفته است. با کاوش های باستان شناسی که در این تل تاریخی انجام گرفت، مجموعه بسیار ارزشمندی از دل خاک نمایان شد. این مجموعه از یک مسجد و یک خانقاه که احتمالاً بقعه نیز می باشد ، تشکیل شده است.

بقعه امامزاده سید ابراهیم

بقعه امامزاده سید ابراهیم یکی از بقعه های معتبر شهر زنجان است. علمای دین در شجره نامه آن اختلاف نظر دارند. جمعی ایشان را ” ابراهیم بن موسی بن جعفر (ع) “ دانسته اند و جمعی دیگر , ایشان را ” ابراهیم بن محمد بن عبدالله بن الحسن بن العباس بن علی (ع) “ دانسته اند. بنای امامزاده در سال 1340 شمسی، منطبق بر بنای قدیمی نوسازی گردید. گنبد آن که از نوع تک پوششه است، با واسطه چهار گوشواره بر جرزها استوار شده است و در حد فاصل گوشواره ها و گنبد، هشت نورگیر تعبیه شده است. از بناهای دیگر این مجموعه، مسجد اعظم در ضلع غربی آن است که تجدید بنای آن، مرهون خدمات ارزنده روان شاد ” منصور محاوری “‌ است.

صنایع دستی

چاقوسازی:

از جمله صنایع دستی رایج و بسیار مهم در شهر زنجان است. این صنعت از دوره صفویه به بعد رونق چشمگیری داشته و تا امروزه نیز با دگرگونی های فراوان در زنجان ادامه دارد.
مشخصات مشترک چاقوهای زنجان عبارت است از: ظرافت, تناسب, هنرنمایی در فن آبکاری و قدرت برش آن. هر چاقو شامل قطعات تیغه, فنر (در چاقوی ضامن دار دو فنر وجود دارد به نام فنر بزرگ و فنر کوچک) , آستری (دو تکه است و همه قطعات چاقو روی آن سوار می شود), روکش دسته , باربند (قسمتی برنجی که روی آستری است و لولای تیغه در آن قرار دارد).
انواع چاقوها عبارتند از: چاقوی ساده , ضامن دار , چاقوی میوه خوری , چاقوهای مرکب , کاردهای شکاری, کاردهای قمه ای , کاردهای کمری , کاردهای آشپزی و قلم تراش. از نکات جالب توجه آن که در هنر چاقوسازی به علت احتیاج به نیروی بدنی , اکثر استادکاران جوان بوده و استادکاران قدیمی فقط به کار آموزش مشغول هستند.

ملیله سازی:

ملیله سازی از جمله ظریف ترین رشته های فلزکاری و یکی از برجسته ترین صنایع فلزی ایران است. قدیمی ترین ملیله ایران به روایت اکثر محققان مربوط به سالهای 550 تا 330 ق.م. (دوره هخامنشی) است. متأسفانه به دلیل آن که اکثر اشیاء ملیله به منظور استفاده مجدد ذوب شده اند, نمونه های زیادی در دسترس نیست و تنها از دوره قاجاریه مقداری سرقلیان , گیره استکان و سینی در اندازه های مختلف باقی مانده است.
ملیله سازی در زنجان بیش از 100 سال سابقه دارد و از اواخر دوره فتحعلی شاه قاجار شخصی به نام حاج اسداله طرح برگ فرنگ را در ملیله ابداع و سبک خاصی را شروع کرد.
نقوش رایج در ملیله کاری زنجان عبارتند از: دندانه , تابیده , جقه , یا بته ترمه , ریزه جقه , برگ فرنگ, برگ, غنچه , پیچ , پیچک , سه چشمه و یک چشم ملیله. تولیدات ملیله زنجان شامل گیره شربت خوری, گلاب پاش, قاب عکس, جاسیگاری, بشقاب, شکلات خوری , شیرینی خوری, زنجیر (که به آن کلافه ای می گویند) گل سینه, گوشواره و قاب عکس است. ملیله سازی زنجان در سطح کشور نیز شناخته شده بوده و دارای اعتبار خاصی است.

حکاکی روی مس:

در حال حاضر حکاکی روی مس در شهر زنجان انجام می شود. طرح های رایج در حکاکی مس زنجان بیشتر از طرح های قدیمی و سنتی ایران الهام گرفته شده است و در بین نقوش مختلف اسلیمی , ختائی , بته جقه , گل و بوته, مکان های تاریخی و مناظر شکار حیوانات است که از نگاره های عامیانه یا سنتی مایه گرفته است. صنعتگران این رشته که تعدادشان بسیار کم و معدود است در شهر زنجان سکنی دارند.

چاروق دوزی:

چاروقی که هم اکنون در زنجان عرضه می شود, به صورت یک صنعت دستی ظریف و تزئینی کاربرد دارد و به کلی با چاروق های قدیمی متفاوت است. چاروق قدیمی زنجان, نوعی پای پوش بوده است که از چرم خام ساخته شده و در روستاها بیشتر مورد استفاده چوپانان قرار می گرفت و اغلب بدون پاشنه بوده و با تسمه هایی به ساق پا پیچیده می شد. در سالهای اخیر در زنجان نوعی چاروق ساخته می شد که رویه آن چرم قرمز رنگی (که دباغان زنجان تهیه می کردند) است و معمولاً هم بدون بند و تسمه بوده و نوکی عقابی و برگشته دارد. این نوع چاروق که تولید آن از حدود 30 سال پیش نیز رواج داشت, اینک کمتر تولید می شود. چاروق کنونی زنجان فرم و شکل خاص و ظریفی دارد و دارای حالتی زینتی بوده و بیشتر برای راه رفتن روی قالی مورد استفاده قرار می گیرد.
این نوع چاروق بیشتر به شکل نعلین و به صورت پاشنه دار ساخته می شود و فقط کف آن از چرم بوده و رویه اش از نخ های ابریشم و گلابتون به رنگ های مختلف بافته و تزئین می شود. از استادان معروف چاروق ساز زنجان, استاد "اصغر خطیبی" است که برای اولین بار اقدام به پاشنه گذاری جهت چاروق کرده است.
از استادکاران معروف استان زنجان می توان از خانم روح انگیز محمدی استادکار گلیم, آقای حسین فرجیان استاد چاقوسازی, آقای غلامعلی رضایی استاد چاقوسازی, آقای مظفر محمدی استادکار فرش, آقای منصور کاظمیان مقدم استاد کار ملیله, آقای نجف علی حاجیلو استادکار گیوه دوزی, آقای کریم ابطحی استادکار ملیله, آقای رحیم بهشتی استاد چاقوسازی, آقای محمد رسولی استادکار معرق و آقای علی چراغی استاد پیکره تراشی نام برد.
منابع :
پایگاه استانداری استان زنجان
پایگاه اطلاع رسانی گردشگری و میراث فرهنگی استان زنجان
جاذبه های گردشگری ایران
مرکز گردشگری علمی فرهنگی دانشجویان ایران
پایگاه فرهنگسرا