تاریخچه کاشی

هنر کاشی سازی معرق یا کاشی گل وبته که نزد اروپائیان بیشتر به موزائیک شهرت دارد ، ازقرن هفتم هجری بتدریج زینت بخش معماری ایران ، به ویژه بناهای مذهبی گردید . اهمیت کاشی معرق نسبت به انواع دیگر کاشی ، زیبائی فوق العاده ودرجه استحکام آن است وبه همین دلیل پس از گذشت سالیان سال بر روی بناها برجای می ماند .

برای ساخت کاشی معرق ابتدا کاشی را به قطعات کوچک یا بزرگ بریده وطبق نقشه ای که قبلا تهیه گردیده پهلوی هم می چینند وسپس بادوغ آب گچ درزها ومنافذ راپرمی کنند به طوری که تمامی آن به صورت یک قطعه کاشی یکپارچه درآید وزمانی که سفت ومحکم شد آن رابرروی بنا نصب می کنند .

هنرمندان دوره تیموریه کاشیکاری معرق رادرشرق ایران توسعه داده وبسیاری ار بناهای مذهبی این ناحیه به ویژه درهرات ، سمرقند وبخارا پایتخت های تیمور وجانشینان اوباکاشی معرق تزئین گردیده است . به موازات رونق این نوع کاشی درخراسان بزرگ استفاده ازآن درشهرهای دیگر ایران نیزرواج یافت .

مسجد مولانا به تاریخ 848 ه.ق مدرسه غیاثیه خرگرد ، به تاریخ 848 ه.ق مسجد گوهرشاد ، 821ه.ق ، مدرسه دودر 843ه.ق دراستان خراسان ، مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی ومسجد کبود 870ه.ق دراستان آذربایجان ومدرسه امامی 725ه.ق درامام شهر 857ه.ق وهارون ولایت به تاریخ 918 ه.ق ومسجد امام خمینی ( مسجد شاه سابق ) مدرسه چهارباغ متعلق به عهد صفویه دراصفهان ومدرسه خان 1024ه.ق درشیراز ومسجد جامع یزد 861ه.ق وبالاخره مسجد ورامین دراستان مرکزی 722ه.ق ازجمله بناهای مذهبی هستند که شاهکار کاشیکاری های معرق رادربر می گیرد . درکاشیکاری معرق رنگهای متنوع بکار برده شده که دراین بین رنگهای سفید وآبی تیره ، فیروزه ای سبز و پرتقالی بیشتر به چشم می خورد .

تااوایل قرن 17 این سبک کاشی کاری درایران رواج داشته است .

طرحهائی که دراین زمان بیشتر مشاهده گردیده اند عبارتند از: گل وبرگ به هم پیچیده ویک قطعه ، گل آبی ( رزآبی ) ولاله آبی از چین وگلدان وگاهی نیز پرندگان .

رنگهای این آثارکاملا بارنگهای کاشی هائی که درقرن 13 ساخته شده ودرترکیه مشاهده گردیده متفاوت است . این رنگها : آبی ، فیروزه ای متمایل به زرد ، قهوه ای ، سبز ، سفید ، ارغوانی ویک رنگ قرمزمات نپخته که بر روی سطوح بدنه های خاک رسی ویا برروی یک لعاب زرد رنگ نقاشی شده می باشد .

اینگونه موزائیک ها نیز کاملا باموزائیک های ترکیه تفاوت دارند . اهمیت فوق العاده این کاشی ها وزیبائی مخصوص آنها فقط اثرهنر لعاب کاری با ضخامت زیاد آن می باشد که رنگ لعاب کاملا مشخص بوده ودرخشندگی مخصوص خود راظاهر می سازد . خواص مخصوص خاک رس ودرجه حرارت پخت کم بیسکویت های ( خشت های کوچک) مواد ایرانی وضخیم شدن لعاب درحین انجماد می تواند دلیل زیبائی موزائیک های فوق باشند . وجود لعاب شفاف که برروی آنها داده شده میتواند موجب پیدایش درخشندگی بیشتر رنگها بوده باشد .

درمرز سده های 13-14 ساختمان های مهمی درتبریز وحومه آن بنا گردیدند ازآنجمله مقبره غازان خان ایلخانی مغول که دارای گنبدی بسیار بلند بوده ویا سنگ مرمر تزئین شده است ، مسجد وزیر، تاج الدین علیشاه گیلانی می باشد

برخی ازساختمان های مهم که درآغاز سده ی 14 ساخته شده اند به شرح زیرمی باشد : مسجد ویا مقبره هشت ضلعی وگنبددار الجایتو خان درسلطانیه مسجدی درورامین باسردرنوک تیزوگنبد که با کاشی های لعابی رنگارنگی پوشیده شده وکنده کاری های عالی محراب الجایتو خان درمسجد جامع قدیمی اصفهان که بسیار جالب وزیبا است .

ازاواخر دوره تیموریه وآغاز دوره صفویه استفاده ازنوع دیگری ازکاشی معروف به کاشی خشتی یاهفت رنگ درتزیین بناهای گوناگون متداول شد .

همانطور که قبلا نیزیاد گردید ، دراواخر دوره های تیموری وصفویه بتدریج تزئینات کاشی هفت رنگ جایگزین کاشیکاری معرق گردید . تحویل ورواج کاشی هفت رنگ راتاحدودی میتوان ناشی ازدلایل اقتصادی وسیاسی دانست . باتوجه به اهمیت معماری واحداث روزافزون بناهای مذهبی وغیرمذهبی دردوره صفویه معماران برآن شدند که درتزئین بناهای گوناگون از شیوه تزئینی کاشی هفت رنگ بهره گیرند . بااستفاده از این شیوه هنرمندان قادر بودند .

کاشی کاری در عهد هخامنشی:

در عهد هخامنشی کاش هایی لعاب دار از شوش و تخت جمشید به دست آمده که بسیار ظریف و زیبا تهیه شده. آثار شوش در زمان هخامنشی با همان شیوه هنر کاشی سازی

بین النهرین تهیه شده است و این خود دلیل دیکری است بر تاثیر هنر بین النهرین برهنر هخامنشیان.

در دوره اشکانی و ساسانی هنر کاشی کاری به دست فراموشی سپرده شد.

کاشی کاری پس ازاسلام تا دوره سلجوقی:

در معماری اسلامی ابتدا از آجر کاری و گچ بری برای نوشته های کتیبه های مساجد و مقابر و منازل استفاده می شده، اما رفته رفنه استفاده از کاشیکاری در سر درها،  محرابها و گنبد ها رایج گردید. کاشیکاری در عهد سلجوقی مورد توجه هنر مندان قرارگرفت. نوع کاشی مورد استفاده در عهد سلجوقی به " خشت کاشی" معروف است. برای ساختن این نوع کاشی، از روش قالب زدن استفاده می شده، اکثر این قالبها به شکل هندسی هستند که با کنار هم چیدن آنها، در مجموع طرحی هندسی به دست می آمده، شکلهای متداولتر اکثرا صلیب و ستاره( هشت پر) هستند. و پس از ریختن سفال کاشی روی آن را با لعاب نقاشی میکردند. و با لعابی یک دست برروی سفال پخته می ریختند و سپس روی آن را نقاشی می کردند. از این نوع سفال بیشتر در کتیبه ها استفاده شده است.و یاکثرا با خط نسخ و یا تعلیق بر روی آنها عباراتی نوشته اند و نیز نقوشی متاثر از تذهیب دارند. در کاشان که از مراکز مهم سفال گری بود، کاشی های زیباو معروفی ساخته می شد. معروف ترین این کاشی ها در محراب حرم امام رضا در قرن 7 ه.ق کار گذاشته شده است. این کاشی ها اثر خانواده ای هنرمند ار کاشان به نام خاندان محمد بن ابن طاهر است. نقوش کاشی های اماکن متبرکه،  بیشتر از گیاهان و گاه حیوانات است. در بعضی از این کاشی ها از رنگهای زرین استفاده شده که به نام کاشی زرین فام معروفند که رنگ زرین را بیشتر بر زمینه های فیروزه ای و سبز به کار برده اند.

کاشی کاری در دوره تیموری :

پس از حمله مغولها و ویرانی حاصل از آن،طبیعی بود که مرمت و نوسازی ویرانه ها از سر گرفته شود.کاشی جدیدی مورد استفاده قرار می گیرد که" معرق کاری" یا " کاشی موزائیک" نام دارد.شیوه کار به این ترتیب بوده است که سفالهای لعاب داده شده را بر مبنای طرح اصلی، به قطعات کوچکی می تراشیدند.و سپس با کنار هم گذاشتن آنها، به شکل هندسی دست میافتند. از آثار معروف عهد تیموری باید از مسجد کبود تبریز، سلطانیه و محراب معروف مدرسه امامی در اصفهان نام برد.

کاشی کاری در دوره صفویه:

"کاشی هفت رنگ" در این دوره جای مهم دارد. از آنجا که تهیه کاشی معرق مشکل بود، کاشی هفت رنگ متداول می شود. اما از کاشی معرق هم استفاده می شده است. شیوه کار کاشی هفت رنگ به این ترتیب بوده است که سفالها را به قطعات یک شکل ( معمولا مربع) می بریدند و سپس روی آن را نقاشی می کردند و می پختند. این قطعه های یک اندازه در کل مکمل یکدیگر بودند. و بیشتر به این جهت به کاشی هفت رنگ معروف هستند که تنوع رنگی در آنها بسیار است. موضوع این نوع کاشی متاثر از نقاشی بوده است و همچون نقاشی های عهد صفوی تنوع طرح و رنگ و پرداخت در آنها بسیار قابل توجه است. از آثار بسیار معروف عهد صفوی باید از کاشی کاری های مسجد شیخ لطف الله و مسجد امام خمینی ( شاه سابق) در اصفهان نام برد. گنبد مسجد شیخ لطف الله و کاشی کاری های درونی و بیرونی آن در نوع خود از پر ارزش ترین آثار جهان به شمار می رود. ادر مسجد امام خمینی نیز هماهنگی رنگها و طرح های کاشی ها به ظرافت و زیبایی در جهان معروف است.

کاشی کاری در دوره زندیه و قاجاریه و بعد ار آن:

هنر غرب در کاشی کاری عهد زندیه و قاجاریه سخت موثر افتاده است. نقاشی هایی تازه به نام " گل لندنی" در این ادوار در کاشی ها  نقش بسته و رنگهای جدیدی نیز به کار گرفته می شود که تابیش از این رایج نبود. عمارت کلاه فرنگی ( موزه پاریس ) و کاشی کاریهای مسجد وکیل در شیراز این نکته را روشن می کند. نقوش این کاشی ها بیشتر متاثر از طبیعت است، و در مجموع در کل ساختمان از نوعی همامنگی بر خوردار است که متاثر از همان شیوه صفوی است. این نکته در کاشی کاری های مسجد وکیل شیراز به خوبی آشکار است.هر چند کاشی کاری عهد زندیه متاثر از کاشی کاری عهد صفوی است اما غنا و زیبایی آن را ندارد. در عهد قاجاریه تحولی نسبی از لحاظ رنگ آمیزی و موضوع در کاشی کاری پدید آمد یعنی اکثرا در کاشی کاری های ابن عهد شاهد موضوعات تاریخی و یا زندگی روزمره  درباریان هستیم. از جمله ابداعات جدید این عهد به کارز گرفتن رنگ قرمز است که تا بیش از این در کاشی کاری رایج نبوده است. از این ادوار به بعد، کاشی کاری نیز رو به زوال می رود.با ورود مواد صنعتی جدید برای پوشش ساختمانها نظیر سیمان و غیره بازار هنر کاشی کاری از رونق می افتد. در دهه های اخیر پوشش قسمتی از ساختمان ها را به کاشی یا سفال تزئین کرده اند اما کیفیت آنها قابل قیاس با  هنر کاشی کاری نیست و موجی از تاثیر هنر غربی در آنها کاملا آشکار است.

گونه های کاشی :

کاشی سرامیکی دارای انواع وگونه های متفاوت وبسیاری است.اعمال یا عدم اعمال لعاب،مهم ترین عامل تمایز انواع کاشی بشمار می آید.میزان تخلخل کاشی نیز دردرجه دوم اهمیت قراردارد.

لعاب :

رنگ درکاشی های لعاب خورده می تواند دربافت کاشی واردشده باشد.این رنگ می تواند رنگ طبیعی خاک رس یا رنگدانه ای باشدکه قبل ازپخت کاشی به رس اضافه شده باشد.دربرخی موارددرکاشی های لعاب خورده،رنگ(معمولا مخلوطی ازسیلیکات سرب و رنگدانه ها) پس ازپخت بدنه برلعاب سطح اعمال می شود. سپس کاشی را جهت ممزوج نمودن لعاب با بدنه، مجددا درکوره پخت قرارمی دهند.انواع کاشی های لعاب خورده ازبراق روشن تا مات کامل،دارای رنگها،طرحها وبافتهای سطحی متنوع تری درمقایسه با نوع بدون لعاب هستند

تخلخل :

میزان تخلخل براساس مقدارآب جذب شده توسط کاشی تعیین می شود.کاشی های غیرزجاجی میزان جذب آبی حدود7درصد یابیشتر،کاشی های نیمه زجاجی بین 2تا7 درصد،نوع زجاجی بین6/0 الی 3درصد وگونه غیرجاذب کمتراز5/0 درصد دارند. عموما هرچه زمان پخت ودمای کوره بیشترباشد،کاشی نیززجاجی تر ومیزان تخلخل آن کمتر می گردد.موزائیکهای زجاجی سرامیکی،کاشی های گرانیتی وکاشی های پرسلانی ازجمله کاشی های زجاجی بامیزان جذب آب ناچیز محسوب می شوند.کاشی های پرسلانی نیز باهمان مواداولیه لازم برای چینی پرسلانی،جهت پوشش دیواروکف بسیارمناسب هستند.بسیاری ازکاشیهای بدون لعاب وکاشیهای Quarry نیز جزء گونه با زجاجی هستند.نوع غیرزجاجی شامل بدنه های سفید،کاشیهای دیواری لعاب خورده،برخی بدنه های قرمز،کاشیهای دمای پخت پائین وسنگفرشهاهستند.گرچه لعاب سطح هرکاشی مقاوم دربرابرجذب آب است،لیکن کاشیهای لعاب دارممکن است نسبت به نوع بدون لعاب مقاومت کمتری دربرابرآب ازخودنشان دهند.این مسئله البته بستگی به میزان مقاومت تخلخل بیسکوئیت کاشی وضخامت لعاب دارد.بااین وجود،آب ازطریق فاصله بین کاشیها که با ملات پرمی شود،واردبدنه آنها می گردد.هنگام انتخاب کاشی مناسب برای مکانهای مرطوب (نظیراطراف دوش و وان،کف حمام واطراف دستشویی) مسئله تخلخل کاشی اهمیت بیشتری پیدا می کند،چراکه آب جذب شده توسط کاشی های متخلخل محل امنی برای رشد باکتریها خواهدشدوسرانجام بانفوذبه لایه های زیرین باعث شل شدن اتصال بین کاشی وزمینه خواهد گردید.کاشی های غیرزجاجی یا نیمه زجاجی رانبایددرنمای بیرونی مناطق سردسیر مورداستفاده قرارداد،چراکه آب جذب شده دربدنه کاشی مرتب یخ زده وآب می شود ودرنهایت باعث ترک خوردن کاشی می گردد.گرچه فروشندگان کاشی معمولا کاشیها رابرحسب میزان تخلخل طبقه بندی نمی کنند،لیکن دراین زمینه دارای اطلاعات کافی هستند.معمولا فروشندگان کاشی،کاشی سرامیکی رابه سه دسته کاشی دیواری لعاب خورده،کاشی کف و کاشی موزائیکی طبقه بندی

 می نمایند.درهرطبقه،کاشیهارابراساس درجه مقاومتشان دربرابر شرایط محیطی ومواردی نظیرنفوذ آب،مقاومت دربرابر سایش وضربه گروه بندی می کنند.اندازه،ضخامت وساختار سطح کاشی ازدیگر عوامل مهم وموثردرانتخابی صحیح به شمارمی روند(برای مثال،بدنه های مقاوم دربرابر لغزندگی برای کاربردهای کف مناسب ترهستند).کاشیهای دیگری که دارای ویژگیها وکاربردهایی مشابه کاشی های سرامیکی هستند عبارتنداز:آجروکاشیهای سیمانی.گونه های متعددسنگ طبیعی نظیرسنگ مرمر،سنگ لوح،گرانیت و مرمر رگه دار نیز به شکل کاشی یافت می شوند.این سنگها وهمچنین کاشی های چوبی و وینیل درآینده موردبحث خواهندگرفت.